Agbiddut ti rehimen nga US-Marcos iti panangipagarup a magibusan na ti armado a rebolusyonaryo a panaglaban ti masa a Bol-anon idi awan aniaman na a minasaker ti nakemmeg a lima a Nalabaga a mannakigubat ti New People’s Army (NPA) ken dagiti kadre ti Partido idiay Barangay Campagao, Bilar, Bohol idi Pebrero 23. Saan a mailibak, dakkel a pukaw iti masa a mannalon idiay Bohol ken umili a Pilipino ti panagmartir ti lima nga awan panagimbubukod a nagserbi iti interes da. Nupaykasta, ti biag da ken sakripisyo ket agserserbi nga inspirasyon iti agtultuloy a panangipursige ti rebolusyonaryo a pannakidangadang iti probinsya.

Agsipud naimula dagiti bin-i ti rebolusyonaryo a tignayan idiay Bohol idi dekada 1980, saan daytoy uray naminsan naan-anay a naparmek ti reaksyonaryo nga estado. Iti laksid ti mamin-anon a deklarasyon nga “insurgency-free” ti probinsya, saan pulos nasebseban ti apoy ti rebolusyon idiay Bohol. Gapu ta nagtalinaed ti panangidadanes ken pananggundaway, saan a naparmek ti rebolusyonaryo a panaglaban iti isla.

Kasasaad ti masa a Bol-anon

Agrigrigat ti mayorya ti 1.39 milyon nga umili ti isla, aglalo ti masa a mannalon. Kangrunaan a produkto ditoy ti irik ken mais, kasta met ti niog, saba, kamoteng kahoy ken oil palm.

Iti kabuklan a 482,100 ektarya a daga iti probinsya, 273,950 ti pang-agrikultura, ken 101,271 ket naka-kategorya a kabakiran. Imbilang daytoy a “food granary” ti Central Visayas gapu iti dakkel a produksyon iti taraon. Iti datos idi 2018, 26% wenno 70,117 ektarya ti daga a pang-agrikultura ket katltalonan. Kadagitoy, 56% laeng ti adda umdas nga irigasyon.

Pagdandanagan itatta dagiti mannalon ti didigra nga ipagteng ti El Niño kadagiti kataltalonan. Maysa kadagitoy a mannalon ni Tatang Boying, a maburiboran unay iti pagmulaan na gapu iti “dry spell” (nababbaba ngem iti normal a tukad ti tudo) idiay Bohol.

“Narigat ti padanum gapu ta nakasanggir kami laeng iti tudo…iti dadduma a lugar adda irigasyon, ngem sumagmamano laeng ti agnumnumar, pinnapigsa pay,” nakuna na.

Nakaro a maikaniwas daytoy iti imparayag ti lokal a gobyerno ti Bohol idi Nobyembre 2023 a nangilatang ti ₱7.1 milyon tapno itulong kadagiti mannalon a maapektaran ti tikag. Laksid iti sangkapirit, nakaad-adu pay a rekisito ti dawdawaten tapno makabenepisyo.

Nakarkaro a pannakalugi ti ipagteng ti El Niño kadagiti mannalon ti Bohol. Reklamo ni Tatang Boying, iti regular a panagmumula ket saanen isuna a makabirbirok, lalo pay isuna nga agpalama gapu ta kurang ti padanum.

Saan nga bumaba iti ₱11,000 ti kabuklan a gastos na iti kada siklo ti panagmula. Nakaapit isuna ditoy ti 456 kilos wenno 12 sako ti irik, ken maikkat ditoy ti 2 sako kas bayad iti apo’t daga. Nu ilako, makabirok laeng isuna ti ₱9,120 iti presyo a ₱24 kada kilo ti irik. Gapu ta napalalo ti lugi na, ken nakangingngina ti presyo ti bagas iti merkado, saan laengen nga ilaklako ni Tatang Boying ti apit.

Lalo dakdakkel a didigra iti masa a Bol-anon ti umir-irteng ken nasaknap a panaggamgam iti daga dagiti pribado a korporasyon ken dagiti apo’t daga kakumplot ti lokal a gobyerno. Karaman ditoy ti panagsamsam ti Bohol Cattle Corporation (BCC), kukua ti kroni dagiti Marcos, iti 622 ektarya a daga nga inlaban ti Trinidad-Talibon Integrated Farmers Association (TTIFA). Inyaleng-aleng ti BCC dagiti dokumento nga iggem dagiti mannalon iti kampanya a panagsamsam na iti daga a paset ti kabuklan a 1,973 daga a tagtagikuaen na.

Parigat met kadagiti mannalon ti sumaksaknap a plantasyon ti oil palm ti Philippine Agricultural Land and Mills Development Inc (PALM Inc), kukua ti kompanya nga AGUMIL Philippines, a sosyoan dagiti agpupuonan a Pilipino ken Malaysian. Idi 2012, saan a bumaba iti 2,500 a mannalon nga agmulmula ti oil palm ti nabangkrap gapu iti iskema ti PALM Inc a nakangatngato nga interes iti pautang ken nakababbaba ti pananggatang kadagiti prutas na. Gatgatangen na laeng idi kadagiti mannalon ti bunga iti ₱2/kilo. Iti agdama, saan a mapagnumaran dagiti mannalon ti daga nga idi ket minulaan ti oil palm gapu iti kemikal nga inusar ditoy. Sinaklaw ti PALM Inc ti adda iti 6,000 ektarya a daga para iti plantasyon.

Nalmes met iti kinarigat dagiti mangngalap iti probinsya a 33% iti kabuklan a populasyon. Maluglugi da gapu iti agtultuloy a panagngato ti presyo ti krudo, dagit ramramit ken dadduma pay a gastuen. Madanagan da met a maawanan ti kabiagan gapu ti plano a 650-ektarya a reklamasyon idiay isla ti Panglao, ken reklamasyon idiay Tagbilaran City.

Adayo iti buksit ti masa a Bol-anon ti ipanpannakkel ti lokal a gobyerno a 7.1% panagdur-as iti gross domestic product ti probinsya idi 2023 a naggapu kangrunaan iti turismo. Iti laksid ti kuarta nga iserserrek ti dumandanon iti maysa milyon a turista tinawen, agtaltalinaed nga awanan ken agbisbisin ti masa nga anak ling-et idiay Bohol.

Kabayatan na, nu saan bisin ti mangpatay kadagiti masa a Bol-anon, pappapatayen ken parparigaten ida ti militar ken pulis. Kadagiti naglabas a tawen, awan sardeng ti pananglapped iti masa a Bol-anon a lumablaban para iti karbengan da iti daga. Iti agdama, adda 10 balud a politikal ti nakapupok idiay Bohol, karaman ti 75-anyos a ni Adolfo Salas Sr, kameng a tagabangon ti pamprobinsya a balangay ti Kilusang Magbubukid ng Pilipinas nga Hugpong sa mga Mag-uumang Bol-anon (HUMABOL-KMP). Kangrunaan nga ahente ti terorismo ti estado iti probinsya ti 47th IB ken ti tinudingan a Task Group Bohol ti Armed Forces of the Philippines ken Philippine National Police.