Lisa Balando. Di pamilyar ang pangalang ito sa kasalukuyang henerasyon ng mga aktista na lumaki sa ilalim ng batas militar.

Sa mga madidilaw at maalikabok na pahina ng mga pahayagan ng buwan ng Mayo 1971 lamang matutunghayan ang maikling salaysay kay Lisa Balando, unyonista at isa sa kauna-unahang martir ng mga manggagawang kababaihan ng bagong pambansa-demokratikong rebolusyon.

Pangkaraniwan lamang ang kwento ng buhay ni Elsa (tunay niyang pangalan). Panganay siya sa tatlong magkakapatid na binuhay at pinalaki ng kanilang mga magulang na sina Lamberto at Engracia, mula sa pakikipagbuno sa mga bukirin ng Barrio Parayan, Catubig, Samar. Palibhasa'y nangarap na makawala sa gapos ng kahirapan, nakipagsapalaran si Lisa sa magulong lunsod sa murang edad na 17. Doon n'ya hahanapin ang ayon sa kanya'y swerte.

Tulad ng maraming mga bagong salta sa Kamaynilaan, namasukan si Lisa bilang isang katulong sa tahanan ni Major Honorato Pedro ng Philippine Constabulary Band sa Camp Crame. Pagkaraan ng isang taon, umalis siya roon at sinubukan naman niyang magtrabaho bilang saleslady sa isang tindahan. Lumipas ang dalawang taon at sa paghahangad na umasenso nang kahit kaunti ay pumasok siya bilang manggagawa sa Rossini's Knitwear and Winter Garments sa Caloocan.

Sa yugtong ito ng kanyang buhay, hindi na magiging pangkaraniwan ang dati-rati'y simpleng katauhan ni Lisa. Ang di-makatarungang kondisyon sa paggawa sa loob ng pabrika na tiniis niya sa loob ng tatlong taon ay nagbunsod kay Lisa at sa iba pa niyang mga kasama na mag-organisa ng unyon. Pinamunuan niya ang kauna-unahang welga sa Rossini's na pumutok noong Abril 23, 1971.

Naging mabilis ang paglalim ng kamulatan ni Lisa. Mula sa mga usapin sa loob ng pabrika ay naunawaan din niya ang mga usaping panlipunan. Tinumbasan niya ang kaalamang ito ng ibayong pagkilos. Lumahok siya sa mga demonstrasyon, rali, martsa at aklasan ng mga manggagawa, kabataan at iba pang sektor ng lipunan sa panahon ng makasaysayang Sigwa ng Unang Kwarto ng 1970.

Subalit di pala patatagalin ng mga pasista ang pakikipagtunggali ni Lisa Balando.

Mayo 1, 1971, Pandaigdigang Araw ng Paggawa, isang sagradong araw ng mga manggagawa sa buong daigdig, nang siya'y pinaslang. Mahigit na dalawang libong manggagawa, estudyante at kabataan ang nagtipon sa harapan ng gusali ng Kongreso sa Maynila upang ipaabot sa mga mambabatas ang kanilang mga hinaing.

Mapayapang nagpoprograma ang mga demonstrador. Sa improvised na entablado ay mapapanood ang mga kasapi ng Sining Kamanyang, isang grupong pangkultura ng mga militanteng kabataan sa Tundo. Naghahagis sila sa ere ng mga kahoy na armalite na animo'y tunay na mga baril. Nagpalakpakan ang mga demonstrador. Pero maya-maya ay biglang nagsimula ang mga putukan.

Nang mahawi ang usok, tatlo ang patay at 15 ang iba pang sugatan. Isa si Lisa Balando sa mga binawian ng buhay. Kasama sa namatay sina Richard Escarta at Ferdinand Oiang. Sila ang ilan lamang sa mga unang biktima ng pasistang rehimen ni Marcos.

Nararamdaman marahil ni Lisa ang panganib sa araw na iyon ngunit nagpatuloy pa rin siyang nanindigan. Ilang oras bago siya masawi ay sumulat siya ng liham sa kapirasong papel at nilagdaan niya ng Paalam Bayan, Paalam, Mama, Papa.

Pinabaunan si Lisa ng mga rebolusyonaryong awitin at mga luha ng pagdadalamhati ng mga naghatid sa kanya sa North Harbor. Habang inilululan sa MV Venus ang kanyang simpleng kabaong ay naalala ng mga kasama ni Lisa ang kanyang kabutihan. Mapagkumbaba, mahaba ang pasensya subalit determinado. Tagaayos ng mga alitan ng kanyang mga kamanggagawang babae.

Narito ang isang pahayag mula kay Ma. Lorena Barros, ng Makabayang Kilusan ng Bagong Kababaihan (MAKIBAKA) at isa ring martir ng kilusang makabayan sa panahon ng pasistang diktadurang Marcos:

"Ipinagluluksa natin ang pagkamatay ng isang magiting na babae, si Lisa Balando ng Rossini's Knitwear na kamakailan lamang ay namuno sa mga kapwa niya manggagawa sa isang matagumpay na welga. Di natin malilimutan si Lisa dahil sa kabayanihang ipinakita niya sa harap ng kamatayan, samantalang ang mga pumaslang sa kanya ay kikilalaning mga Hitler ng makabagong panahon."

Patuloy na maglalagablab ang minsa'y winika ni Lisa: "Kamatayan lamang ang makapipigil sa akin upang tapusin ang martsa."