Natapos na ang El Niño kag nagsulod na ang tig-ululan, pero padayon pa sa gihapon nga ginapas-an sang masang anakbalhas, ilabi na sang mga mangunguma kag mangingisda, ang kalbaryo sa pagkawasak sang ila palangabuhian sang tig-ilinit nga ginpabaskog sang pagbag-o sang klima. Tuman ka kulang kag kasubong nga pakita-tawo lang ang nangin sabat sang rehimen Marcos sa halos isa ka tuig nga pagpangdalasa sini.

Sa pinaka-ulihi nga konserbatibo nga datos sang Department of Agriculture, indi magnubo sa ₱9.89 bilyon ang kabilugan nga kantidad sang kahalitan sa sektor sang agrikultura kung sa diin ₱57.72 milyon ang sa pangisda. Sa kabilugan, naglab-ot sa 1.5 milyon ka pamilya ang naapektuhan sang malaparan nga tig-ilinit nga nangdalasa sa 7,184 ka barangay sa 15 ka rehiyon. Sa kabaskugon sang pag-igo, ginpaidalom sa state of calamity ang 432 ka syudad kag banwa.

Kahalitan sa Ilocos

Halin 2020 nagadako na ang pagnubo sa ani kag kita sang mga mangunguma sa Ilocos tuga sang kakulang sang patubig, padayon nga pagtaas sang gasto sa produksyon, indi haum nga binhi sang humay nga high-yielding variety, mga kalamidad kag peste, kag kawad-on sang subsidyo sang gubyerno. Ginpalala sang tig-ilinit ang mga problema nga ini.

Nagasalig sa ulan ang kalabanan sa mga ulumhan sa rehiyon. Tungod sa tig-ilinit, nahagmak ang ani sang mga mangunguma sang 50% tubtob 80%. Malapad nga ulumhan ang wala natamnan sang second crop sa humay (ikaduha nga pagtanom sa tuig), kag wala na natamnan sang mga produkto nga pang-tig-ilinit pareho sang sandiya kag bombay.

Nagnubo ang ani sa mais sang tubtob 50% (halin 4-5 tonelada padulong sa 2-3.5 tonelada kada ektarya) tungod sa pagka-arikutoy kag sobra nga pagkalaya sang mga ini. Dako man ang halit kag pagnubo sa kalidad sang tanom nga tabako. Sa nakuha nga datus sa 49 ka mangunguma sang lima ka barangay pa lang nga nagatanom sang humay, naglab-ot sa 12.31 ektarya ukon 67% sang ila nga ulumhan ang naguba kag nawad-an sila sang ₱644,645 nga kita.

Sa mga mangingisda, naglab-ot sa 99% ang ginhagmak sang panguha nga isda sa mga baybay. Halin sa daan nga 500 kilo nga panguha, kung kis-a wala pa lima ka kilo ang ila madala pauli. Tungod diri, madamo sang mangingisda ang panalagsa ukon wala na nagapalawod tungod sa sobra nga pagkalugi. Mala man ang mga suba, sapa kag inektarya nga mga punong sang isda.

Ginlukdo sang mga mangunguma ang dugang nga gasto sa krudo, gasolina kag kuryente nga padayon nga nagmahal. Ilabi nga nagbaskog kag nagsagunson ang pagbomba sang tubig gamit ang krudo kag kuryente, halin isa ka beses padulong tatlo kada semana. Mas madamo man gasolina ang gingamit sang mga mangingisda tungod kinahanglan nila nga magpalayo para makapangisda.

Uhaw ang nadangatan sang kadam-an sang masang Ilokano tungod sa pagkahubas sang mga bubon. Kalabanan nga komunidad ang wala sang maayo kag libre nga serbisyo sa limpyo nga tubig nga ilimnon. Nag-antus sila sa pagsag-ob sa layo, kung indi man higko nga mga bubon, tungod sa pagkahubas sang tubig. Ang iban nagabakal lang sang mahal nga ₱60/drum-₱80/drum sang tubig.

Korapsyon kag pasismo sa Cagayan

Gamay na gani, wala pa nakaluwas halin sa pagpangurakot ang pondo nga gintigana sang estado para makabulig sa kahalitan sang El Niño. Sa Cagayan Valley, ang gintalana nga pondo para sa bagyong Egay sadtong 2023 ang kalabanan nga ginpanagtag sa mga mangunguma kag mangingisda.

Palpak man ang mga ginpanagtag nga binhi tungod wala ini nagtubo sa bagtik nga duta. Nangin problemado pa ang ginpadayaw nga mga cash-for-work program sang gubyerno. Magluwas sa tuman ka kulang kag pipila lang ang “benepisyaryo,” tuman ka ulihi ang pagpanghatag sang kumpensasyon sa mga nakakuha sini. Talalupangdon man ang indi pag-apruba sang Philippine Crop Insurance Corporation sa aplikasyon sang 9,000 ka mangunguma para sa kasigurohan sang ila nga pananom.

Mas nagtigana pa sang pondo kag panahon ang rehimen Marcos sa pagpabaskog sang gyera kontra-insurhensya kag kampanya nga pagpanumpo sa rehiyon. Gingamit pa sini kag sang militar ang pagpanagtag sang ayuda para maglapta sang kabutigan kag psywar sa pumuluyo.