Nakadepende sa kadamuon sang habon nga matuga sang mga mamumugon pareho ni Mae ang ila ginadala pauli nga kita sa pagkatapos sang semana. Nakapaidalom siya kag kasubong niya nga mga mamumugon sa ginatawag nga sistemang “piece-rate” ukon kada-bilog. Lapas ini sa kinamatarung sang mga mamumugon sa bayad nga 8-oras nga adlaw sang pamugon.

Sa ila nga ulubrahan, masami nga nagalab-ot sa ₱27 kada 100 ka bilog sang habon ang ginabayad sa mga mamumugon. Bilang pakonswelo sang sakon nga kapitalista, ginpataasan ini kasan-o lang kag nangin ₱31 na kada 100 ka bilog.

Pagabahinon pa nila ini sa kadamuon sang mamumugon kada tim. “Kon lima kami sa tim, ang halimbawa nga ₱31 nga kita…nagalab-ot sa ₱6.20 kada mamumugon,” suno kay Mae sa isa ka interbyu sa Malayang Pilipina, ang pamantalaan sang Makabayang Kilusan ng Bagong Kababaihan (Makibaka).

Suno sa iya, ang isa ka klase sang habon nga ila ginhorma, ginpahamis kag ginputos ang masami ginabakal sa merkado sang ₱38. Sa kada habon nga ini, nagabaton lamang siya sang ₱0.04 nga halos 1,000 ka beses nga mas gamay sang sa presyo sa merkado.

Dise-sais na ka tuig nga nagatrabaho si Mae sa nasambit nga ulubrahan. Lapit na siya mag-abot sa pagka senior citizen. Sa pihak sang halos duha ka dekada nga pagtrabaho nagapabilin gihapon siya nga piece-rate nga mamumugon.

“Sadtong una nagapahanunot lang ako tubtob sa naglab-ot sa amo sini kadugay. Ginalagas ko ang SSS tungod tatlo ka tuig na lang 60 na ako, kag may pensyon bisan kon paano. Kag kon mag-untat ako, ano naman nga trabaho ang pagasudlan ko?”

Indi magsobra sa ₱1,000 ang iya inadlaw nga sweldo. Ginabuhin pa diri ang pwersahan nga ginasukot para sa SSS, Pag-IBIG kag PhilHealth. Kon kis-a duha ukon tatlo ka beses lang siya ginapasulod sa ulubrahan sa isa ka semana.

Suno kay Mae, masami nagagasto sila sang pamilya sang ₱400 nga para lang sa pagkaon kag plete, wala pa ang pangbayad sa kuryente, tubig, arkila sa balay kag iban pa nga gasto. “Adlaw-adlaw ko lang nga plete, upod ang pagkaon, ₱100 ang gasto ko.. indi na gid maka-igo ang kita ko nga ₱250 sa apat ka oras nga pagtrabaho,” pagpaambit niya.

Dugang nga pagpanghimulos pa sa ila ang indi maayo nga kundisyon sa pamugon. Ginapasuksok sila sang hairnet, apron, kag face mask pero tungod sa sobra ka init, nagakabudlayan sila nga mag-ginhawa. Dugang pa ang maisog kag nagkalain-lain nga baho sang nanari-sari nga habon. Wala sila ginatugutan nga mag-inom sang tubig sa ila istasyon.

Magluwas pa, mas ginpagamay sang kapitalista ang isip sang mga mamumugon nga una nga ginpatuman sadtong panahon sang pandemya. Tubtob subong, wala sa gihapon nagdugang sang mamumugon ang kapitalista. Ang kadamuon sang habon nga ginatuga nila nga 16 ka mamumugon nga piece-rate ang katumbas sang ginatuga sang 80 ka mamumugon.

Pakonswelo sa ila nga madugay na nga piece-rate nga mamumugon,k kaisa kabigon man sila nga “regular” nga piece-rate.

Muklat si Mae sa mabudlay nga kinalain sang kahimtangan sang mga mamumugon nga kada-bilog kag regular-halin sa sweldo kag benepisyo, tubtob sa pagkalubong sa indi makitawhanon nga pamugon. Suno sa iya, “Pierde pa man kami gani kon sumahon tungod mas mabug-at ang trabaho sang piece-rate nga mano-mano kumpara sa regular nga may makina.”

Tuman man ka nubo sang ginahatag nga separation pay sa ila nga mga kada-bilog kon sa diin ginahatagan lamang sila sang ₱1,000 sa kada tuig sang pagtrabaho.

Sa atubang sang nagasinampaw nga pagpanghimulos, ginpaambit ni Mae ang kahadlok sang mga mamumugon nga magtukod sang unyon kag maghulag. “Subong, ang awayan namon ang mangin regular, ang problema indi pa sila mag-upod sa mga organisasyon kag nahadlok nga kontrahon ang factory,” suno sa iya.

Apang, pursigido si Mae nga ipaathag ang kinamatarung sa mga kasubong niya nga mamumugon, nagapaminsar sang lain-lain nga pamaagi agud amat-amat nga buk-on ang kahadlok nga nabatyagan nila kag matransporma ini padulong sa paghimakas. Bilang katapo sang Makibaka sa komunidad, muklat nga ginaplano sang iya kolektibo ang pag-organisa indi lang sa ila nga pabrika kundi sa mga kasikbit man sini.

Nakatukod sila sang isa ka alyansa sang mga mamumugon sa syudad nga ginaduso ang pagpasaka sang sweldo. Padayon ang ila pagpaninguha agud magbunga ini sa pagtukod sang unyon kag madamo pa nga iban nga asosasyon sang mga mamumugon sa komunidad kag pabrika.

Nagalaum siya nga sa malapit nga panahon mapahulag ang mga mamumugon sa sulod sang ila nga pabrika para iduso ang ila nga mga kinamatarung sa regularisasyon kag makabuhi nga sweldo.

Halin sa Malayang Pilipina, Agosto 2024.