Antes pa man magbutlak ang adlaw, nagapangabudlay na si Tatay Arman sa iya tatlo ka ektarya nga maisan sa Bukidnon. Naga-untat lamang siya sa pagtrabaho antes magtunod ang adlaw. Siya ang naga-obra sang tanan nga trabaho diri-halin sa pagtanom, pag-spray sang pestisidyo, pagpang-abono tubtob sa pag-ani. Sa pihak sang iya pagpaninguha, makaganar lamang siya sang ₱48,210 sa apat ka bulan nga siklo sang anihan.

Ang kapabayaan sang reaksyunaryo nga gobyerno ang nagapanguna nga kabangdanan sang pag-antus ni Tatay Arman. Wala sang suporta ang estado sa pareho niya nga imol nga mangunguma para makabulig sa mahal nga gasto sa produksyon. Wala man sang subsidyo sa pagpresyo sang iya ani para mabawi niya ang gingasto nga kapital. Tungod sini, nagakapilitan siya nga mangutang sa mga institusyon kag indibidwal sa tuman ka taas nga interes para makatanom sa sunod nga siklo sang anihan.

Daw gina-into si Tatay Arman kag kasubong niya nga mga mangunguma pag-abot sang baligyaanay sang ila nga ani. Ginapasakaan sang mga komersyante ang presyo kon kulang ukon halos wala sang may gina-ani ang mga mangunguma kag ginapanubuan panahon sang anihan. Panaysayon ni Tatay Arman, naglab-ot sadtong Hunyo sa ₱23 kada kilo ang baklanay sang mais sa panahon nga wala sila mabaligya tungod sa El Niño. Antes sini, yara sa ₱16/kilo lang ang baklanay.

Imperyalista nga monopolyo sa mais

Indi kuntani dako ang gasto ni Tatay Arman kon napadayon niya ang tradisyunal nga organiko nga pagpanguma. Tuga sang imperyalista nga monopolyo sa sektor sang agrikultura sa pungsod, nagakapilitan nga maggamit ang mga mangunguma pareho niya sang mga high-yielding variety sang mais kag makahalalit nga kemikal kag abono.

Kalabanan, nagakapilitan nga maggamit ang mga mangunguma sang Pioneer nga klase sang mais, isa sa mga genetically modified organism (GMO) nga binhi. Agud nga epektibo nga magtubo ang nasambit nga binhi, kinahanglan ini nga gamitan sang mga abono nga pareho sang Urea, nga naglab-ot na sa ₱1,400 kada sako. Ang abono man nga ini ang nagatuga sang nagkalain-lain nga klase sang peste sa mais, amo nga nagakapilitan nga magbakal ang mga mangunguma sang spray pareho sang Alecta nga nagabili sang ₱1,400 kada galon.

Natukiban sang mga mangunguma nga ang pestisidyo nga ila ginagamit ang nagatuga sang pagdamo sang hilamon nga “bila-bila” (paragis grass ukon goosegrass) nga indi masarangan nga patyon sang pareho nga spray. Nagakapilitan ang mga mangunguma nga magbakal sang iban nga sahi sang spray ukon indi gani manu-mano nga gabuton ang hilamon. Dugang nga palaligban man sa mga mangunguma ang mga ulod nga naga ot-ot sa ila nga mais, bunga sang pila ka bulan nga tig-ilinit.

Mahimuslanon nga usura sa kabukiran

Dako nga paantus sa mga mangunguma ang tuman ka taas nga interes sa pautang nga ginapatuman sang dalagko nga usurero. Sa kaso ni Tatay Arman, napilitan siya nga mangutang sang abono kag pestisidyo sa halos 50% nga interes.

Suno sa iya, wala siya sang mapilian tungod halos palareho ang sukot sang mga usurero. Sa banwa niya, 10% ang ginapatuman nga interes sang mga usurero sa mga daan nga manogpangutang, pero halos 50% kon bag-uhan. Tungod sini, pirme nga pierdi si Tatay Arman. Suno sa iya, “Ingles gyud pirme kung ting-ani, short.” (Ingles na lang pirme kon tig-alani, short.”)

Wala sang kinalain ang kahimtangan ni Tatay Hildo nga madugay na nga nagasalig sa pautang para sa iya isa ka ektarya nga maisan. Nangutang siya sang kabilogan nga ₱71,370 para makatanom, sa 10% nga interes. Pag-abot sang tig-alani, nagaganar siya sang ₱67,200, kulang sang ₱4,170 wala pa nadala ang interes.

Kon ginasubsidyuhan sang estado ang presyo sang baklanay sang mais para magpabilin ini nga ₱23/kilo, may gamay nga kasulhayan kuntani ang mga mangunguma. Sa maisan ni Tatay Arman, sa presyo nga ini, mahimo siya makaganar sang ₱37,890 ukon ₱421 kada adlaw.

Ang Bukidnon ang ikaduha sa pinakadako nga prodyuser sang mais sa bilog nga pungsod. Nagalab-ot sa masobra 500,000 metriko tonelada (ukon 500 milyon kilo) ang produksyon sang mais sa bilog nga prubinsya. Tungod sa kapalpakan sang estado, makita man diri ang dako nga isip sang mga gutom kag lubong sa kapigaduhon nga mga mangunguma.

Halin sa Ang Kalihukan, rebolusyonaryo nga pamantalaan sang pumuluyo sa North Central Mindanao Region.