Nagmarka ang Inaway sa Isla sang Mactan sadtong Abril 27, 1521 bilang una nga organisado nga pagbato sang mga Pilipino kontra sa dumuluong nga mananakop. Bug-os kaisog nga gin-atubang kag ginlutos nanday Datu Lapulapu kag mga tumandok nga hangaway ang superyor nga mga armas sang mga Espanyol nga ginpamunuan ni Ferdinand Magellan.

Sang ika-16 nga siglo sa panahon sang temprano nga bahin sang kapitalismo, ginaagawan ang kalibutan sang pila ka ginharian pareho sang Espanya, Portugal kag Britanya. Nagapalumbaanay ang mga magkaaway nga ginharian sa pagpadamo sang ila mga kolonya, pagpalapad sang negosyuhanay kag pagtungaay sang kalibutan sa tagsa-tagsa nila nga gahum sa pulitika kag ekonomya.

Sa sining sirkumstansya, nagpresentar ang isa ka Portuguese nga si Magellan kay Hari Carlos nga pamunuan niya sa ngalan sang Espanya ang isa ka ekspedisyon agud pangitaon ang manggad sang Spice Islands, grupo sang mga isla nga kilala subong nga Moluccas kag kabahin sang Indonesia. Malahalon sadto sa Europe ang angkon sini nga mga paminta, sinamon, luy-a nga dalag, luy-a kag iban pa nga panakot ukon pangpahamot sa pagkaon. Sang pahanugutan sang Hari naglayag sanday Magellan kag 250 suldado sang Agosto 1519 sakay sang lima ka barko.

Naglab-ot sang halos duha ka tuig ang ila paglayag antes sila makakita sang duta. Kag sang Marso 17, 1521 nagdungka ang gutom nga mga byahero sa isla sang Homonhon nga kabahin sang Samar. Diri nakilala ni Magellan ang pila ka pinuno sang mga tumandok. Ginkugmat ang mga tumandok sa angkon nga armada sang mga dumuluong nga armado sang 12 kanyon kag mga musket (sinadto nga riple) nga “nagabuga sang kilat kag daguob”, 50 crossbows (ginpauswag nga pana kag baslay), mga espada, wasay kag putos nga salsalon. Kabaylo sang “pag-abyanay”, ginbunyagan sila nga mga Kristiyano kag ginpaluhod sa gahum sang hari sang Espanya kag gin-obligar nga magbayad sang tributo ukon buhis.

Gamit ang taktika nga mangtunga kag maghari, ginmanduan ni Magellan si Rajah Humabon, pinuno sang Cebu, nga pasundon ang tanan sa iya gahum. Sang Abril 26, ginpanugyan ni Humabon kag isa pa nga datu nga si Zula nga gamiton ni Magellan ang iya pwersa para piliton nga magsunod si Datu Lapulapu, nga pinuno sang katambi nga isla sang Mactan.

Antes magtungang gab-i sang Abril 26 si Magellan kag iya mga tinawo nagkadto pa-Mactan. Gindeploy niya ang iya mga suldado (upod ang Italyano nga si Antonio Pigafetta, nga istoryador sang byahe). Tatlo ka oras antes ang pamanagbanag sang mag-abot sila sa Mactan. Nagpadala si Magellan sang mga emisaryo nga tumandok. Sa mensahe ni Magellan ginsaad niya nga indi nila gusto makig-away. Pero may paandam siya: “Mas maayo nga magsunod kamo sa mandu, magpabunyag bilang mga Kristyano, kag magduko sa kagamhanan sang Hari sang Espanya, kag kon indi, pilas ang igadul-ong sang amon mga hinganiban.”

Wala magpakugmat si Lapulapu kag ginsiling nga may ara man sila nga mga sibat nga himo sa kawayan kag ginpapag-on nga kahoy. Hingyo lang nila nga hulaton ang pagbutlak sang adlaw antes umpisahan nanday Magellan ang ila pagsalakay. Nagpasugot man ang hambog nga Magellan sa hingyo ni Lapulapu.

Ugaling, indi maalam nga kumander si Magellan. Ginpakagamay niya ang determinasyon sang mga tumandok nga magbato kag indi magpalupig sa malaut nga mga dumuluong. Wala man niya ginhibalo ang kinaiya sang pulo kon sa diin madamo nga nagaulbo nga mga bato kag bahura nga nangin sablag sa ila mga barko nga malapitan nga makadungka sa baybayon. Naglusong sanday Magellan sa tubtob-hita nga dalom sang tubig para makalab-ot sa baybayon sang Mactan. Sang makalab-ot sila sa pangpang nakita nila nga nakapormasyon na ang mga tinawo ni Lapulapu sa tatlo ka dibisyon. Sa tantya ni Pigafetta nagalab-ot ang tinawo ni Lapulapu sa 1,500 hangaway.

Matunog kag makatilindog-balahibo nga mga singgitan sang mga tumandok ang nagsug-alaw sa mga dumuluong. Nagpalupok sang ila mga musket kag paulan sang mga baslay sanday Magellan.

Sang makaabot sa duta, ginmando ni Magellan nga sunugon ang mga balay para kugmaton ang mga tumandok. Apang labi lang nga naakig ang mga tumandok. Ginpaulanan nila sang mga pana nga may hilo ang mga dumuluong kag nagsulong sa pag-atake.

Sa atubang kag magtimbang nga plangka ang mga atake nanday Lapulapu. Ginpuntirya sang ila mga bangkaw, sibat kag pana ang wala sang proteksyon nga mga batiis kag tiil sang mga dumuluong. Ginkonsentrar nila ang mga atake kay Magellan tubtob mapilasan siya sa kamot kag batiis. Sang matumba si Magellan sa tubig kag wala na sang kabuhi nagpinalagyo paatras ang mga tropang dumuluong. Naabtan nila nga palayo na ang mga barko sang mga Espanyol.

Samtang, sa baybayon sang Mactan naghinugyaw sa kadalag-an sanday Lapulapu. Suno sa lista ni Pigafetta, 12 sa ila ang napatay (walo nga Europeo lakip si Magellan, kag apat nga tinawo ni Humabon). Naghalin sa Cebu ang nabilin nga mga suldado nga Espanyol kag nagpadayon sa paglayag tubtob makita nila ang Spice Islands. Nagbalik sila sa Espanya sang 1522 sa duha ka barko na lang sa pagpamuno ni Kapitan Juan Elcano.