Sa pamanagbanag sa Abril 27, 2021, dumdumon naton ang ika-500 tuig sang Inaway sa Mactan, ang una nga kadalag-an sa malaba kag nagapadayon nga kasaysayan sang armado nga pagpakig-away sang pumuluyong Pilipino para sa pungsodnon nga kahilwayan. Magpasidungog kita kay Datu Lapulapu kag sa libo nga nanindugan kag naglutos sa mga armadong dumuluong nga manugpigos sa pagpanguna ni Ferdinand Magellan.

Ang Inaway sa Mactan matingkad nga simbolo sang maisog nga panindugan kag pagbato sang mga tumandok nga Pilipino. Ginpili nila nga mag-armas kag magpangapin sa baylo nga magduko kag magbayad sang buhis sa dumuluong nga hari. Gamit nila ang ila superyoridad sa numero kag kinaalam sa kadutaan kag dagat, agud dulaan sang epekto ang mga mabaskog nga hinganiban sang dumuluong nga manugsalakay kag paslawon ang tuyo nga magpanakop.

Paagi sa armadong pagbato, ginpangapinan nanday Lapulapu ang ila duta batuk sa mga pwersa sang Espanya kag mga traidor pareho nanday Humabon kag Zula. Wala sapayan nga nagbalik ang mga pwersa sang Espanya kag sang ulihi ginsakop ang Pilipinas bilang kolonya, ang kaisog nanday Lapulapu tubtob buhi nga magaserbi nga inspirasyon sa mga masunod nga henerasyon sang mga Pilipino nga mag-alsa kag mag-armas para agumon ang kahilwayan batuk sa dumuluong nga mananakop.

Sa nagkalainlain nga panahon sa idalom sang kolonyal nga pagginahum, nag-armas kag nagbato ang mga Pilipino batuk sa mga manug-ulipon kag manughimulos. Ginbatuan nila ang pagpang-agaw sang duta, ang pagpang-agaw sang ani, ang pwersahan kag wala sang bayad nga pagpatrabaho kag ang mga mapintas nga pagsilot. Nagtuhaw ang mga baganihan nga pareho nanday Lakandula, Rajah Sulayman, Palaris, Diego kag Gabriela Silang, Francisco Dagohoy kag linibo nga iban pa. Napun-an sila tanan sang indi magpalupig nga diwa ni Lapulapu kag sang iya handum nga mangin hilway halin sa dumuluong nga mananakop.

Halin sa ginatos nga mga pag-alsa sa masobra tatlo ka gatos nga pagpanakop sang Espanya, sang ulihi naghiliusa ang mga Pilipino sa idalom sang pulang bandera sang Katipunan sa pagpanguna ni Andres Bonifacio. Ginsulong nila ang lapnagon nga inaway gerilya batuk sa mga pwersang kolonyal sang Espanya kag ginhilway ang banwa halin sa dumuluong nga kontrol. Pareho man nga may Humabon nga nagduko kay Magellan, may Aguinaldo kag mga manggaranon nga ilustrado nga nagtraidor sa banwa kag nagsurender sa mga pwersang kolonyal sang Amerika nga pwersahan nga gindagit ang kahilwayan sang pungsod.

Halin sa Batangas tubtob Balangiga sa Samar kag sa nagkalainlain nga bahin sang pungsod, nag-alsa ang mga Pilipino uyat ang mga armas kag punyal. Lubos kaisog nga nagbato ang mga Pilipino bisan pa mapintas sila nga ginpigos sang mga manugsakop nga pwersa sang US gamit ang superyor nga mga armas. Masobra isa ka milyon nga Pilipino ang napatay sa dalagan sang armadong pagbato sa kolonyal nga pagpanakop sang US, kag dulot sang lapnagon nga gutom kag balatian sa panahon sang pagpamigos sa una nga mga tuig sang siglo 1900.

Liwat nga nagbalod ang armadong paghimakas sang pumuluyong Pilipino sa pagpanguna sang daan nga Partido Komunista sang Pilipinas nga gintukod sang 1930. Gintukod sang PKP ang Hukbong Bayan Laban sa Hapon (Hukbalahap) sang 1942 nga nagsulong sang pagpakig-away gerilya batuk sa mga pwersa nga kolonyal sang Japan. Pareho sa mga nagligad nga armadong pag-alsa, ang Hukbalahap pangunahon isa ka hangaway nga mangunguma nga naglapta sa kaumhan kag nagtukod sang mga organo sang pagginubyerno sa bilog nga Central Luzon kag nagdeploy sang mga yunit sini sa Manila, Southern Luzon, tubtob sa Panay kag iban pang lugar.

Nagpursiger ang daan nga Partido kag Hukbalahap sa armadong pagbato sa mga pasistang pwersa sang Japan bisan pagkatapos magsurender ang mga pwersa nga ginapamunuan sang US sang 1942. Nagbalik ang mga pwersa militar sang US sang 1945 para liwat nga ipapanaog ang ila kolonyal nga gahum paagi sa pagpamomba kag traidor nga pagsalakay sa mga Huk kag paglunsar sang wala untat nga operasyon kontra-gerilya. Bangud sa sayup nga pagpamuno sang mga lider sang daan nga Partido nga nakighimbon sa kaaway, gindala ang Hukbalahap (nga gintawag nga Hukbong Mapagpalaya ng Bayan) sa dalan sang pagkapiyerde ukon pagsurender sa rehimeng papet sang US.

Ang pagtukod sang Bagong Hukbong Bayan sang 1969 liwat nga pag-uyat sang armas ni Lapulapu kag pagpadayon sang armadong pagbato sang pumuluyong Pilipino para sa pungsodnon kag kahilwayan sosyal. Sa pagpamuno sang Partido nga liwat gintukod sang 1968 sa ubay sang Marxismo-Leninismo-Maoismo, gindala sang BHB ang armadong paghimakas sa bag-o nga halintang kag lapad nga wala pa nalab-ot sa kasaysayan sang pungsod. Ginasulong sini ang pungsodnon demokratikong rebolusyon sa pagpamuno sang proletaryado, nga nagpataas sang daan nga demokratikong rebolusyon sang Katipunan.

Naglapad sa bug-os nga kapuluan ang armadong pagbato sang pumuluyong Pilipino. Nagasunod ini sa maathag nga estratehikong linya sang madugayan nga inaway banwa para sistematiko nga pabaskugon ang hangaway sang banwa, pangibabawan sa ulihi ang mas daku kag mabaskog nga Armed Forces of the Philippines nga suportado sang US, kag ibagsak ang makasahi nga pagginahum sang mga imperyalista, daku nga mga burgesya kumprador kag mga daku nga agalon nga mayduta.

Pareho sang BHB, ang tanan nga armado nga rebolusyonaryong Pilipino sa nagligad, ginapakamalaut sang mga manugpigos. Gintawag sila nga mga “bandido” ukon indi gani “insurekto”. Pat-ud nga kon buhi sa subong si Lapulapu ukon ang iban pa nga nag-armas kag nagbangon, pagabansagan man sila nga “terorista” sang mga nahadlok kag akig sa pumuluyo nga nagaarmas.

Ang handum sang pumuluyong Pilipino para sa pungsodnon nga paghilway nga amo ang nagdabuk sa sunud-sunod nga mga henerasyon sang nagtaliwan nga mga siglo nga mag-armas ang nagapabilin nga yabi nga katuyuan nga nagapukaw sa ila nga magpadayon sa pagmartsa sa dalan sang armadong pagbato. Sa pagbato sa imperyalistang higante kag tanan nga armadong gaway sini, ang pumuluyong Pilipino nagakuha sang inspirasyon sa armadong kaisog ni Lapulapu kag sa kadalag-an nila sa Inaway sa Mactan. Puno sang diwa sang armadong kaisog sang tanan nga baganihan sa nagligad, malig-on ang determinasyon sang BHB kag tanan nga pwersa sang demokratikong rebolusyon sang banwa nga isulong ang paghimakas para agumon ang tunay nga pungsodnon nga kahilwayan kag demokrasya.