Ginapasulabi ni Tay Amag ang ululupod nga paghulag bangud ini ang nangin yabi sa pag-uswag sang pangabuhian nila sa komunidad. Lider siya sang organisasyon sang Lumad-Mamanwa sa isa ka prenteng gerilya sa Northeastern Mindanao kag masobra lima ka dekada na nga nagasuporta sa rebolusyonaryong hublag.

Ang importansya sang pagbinuligay kag ang hilikuton produksyon ang duha ka magkaangut nga leksyon nga natanom sang mga kaupod sa komunidad nanday Tay Amag. “Ang mga kaupod ang nag-ubay sa pagtukod sang organisasyon agud hugpungon ang tribung Mamanwa kag mga setler nga Bisaya. Paagi sa hunglos (bayanihan), nangin malapad kag produktibo ang amon nga mga ulumhan. Sobra-sobra ang amon kita. May ara kami nga pangkonsumo, may nabaligya pa sa banwa,” paghanduraw sang tigulang.

Gani bisan namerwisyo ang militar wala siya magsurender. Sa baylo, padayon niya nga ginasundan ang hulag sang mga suldado nga nagapameste sa ila lugar kag nagabulig sa mga hilikuton sang hangaway sang banwa.

Bisan naglab-ot sa punto nga nahayag na si Tay Amag sa kaaway, nagtindog siya sa rason kag gin-atubang ang mga suldado nga nagaakusar sa iya. Sa isa ka kahigayunan, nadiskubrehan niya nga may imando ang mga suldado nga lapas sa iya buot. Ginpalagyuhan niya ang mga suldado nga nagalikop sa iya balay, kag umpisa sadto nagpermi siya sa kagulangan upod ang pamilya. Para makabulig, nagpadayon siya sa pagbukas sang sikreto nga mga ulumhan.

“Ako kag ang akon pamilya indi tubtob san-o magbulag sa rebolusyon,” hambal ni Tay Amag.

Siya kag ang iya nga kasimaryo napanday na sa pagrebolusyon. May mga pamaagi na sila para malikawan nga makahalit sa mga kaupod kag kasimaryo nga aktibo sa paghulag. “Pirme kami nagalikaw labi na subong nga ang iban namon nga kaupdanan uyat na sang kaaway. Nagatinguha kami nga indi magpareho sa ila.”

Maathag sa iya ang kontra-mangunguma nga huyog sang militar. “Halin sang pag-abot sang mga suldado, naguba kag nadula nga daw bukal ang tanan nga amon ginpundar,” siling niya. Nalimitahan ang pagpanguma sang iya nga kasimaryo bangud sa tiko nga rason sang militar nga “malapad ang ulumhan bangud ginasuporta sa hangaway sang banwa.” Ini ang rason kon ngaa nagbalik sa pagkaatrasado ang pangabuhi nila sa komunidad, paathag ni Tay Amag.

Ginbuyok ni Tay Amag ang pareho niya nga mga mangunguma nga magpabilin nga malig-on sa tunga sang mga atake sang kaaway. Sa mga kaupod sa hangaway sang banwa, “indi magpangluya, magpakasampaton sa pagbalanse sang mga hilikuton,” siling niya. “Lauman ninyo nga permi ninyo ako nga kaupod,” promisa ni Tay Amag. “Anuman ang kinahanglanon, wala ako sang pagpangduha-duha nga maghatag sang serbisyo sa inyo bilang amag sa kahabjun (iwag sa dulom).”

Mga peste sa baryo

Perwisyo man sa pangabuhian ang ginapangitaan sang solusyon sang mag-amay nga Gudo kag Tay Domeng sa ila baryo sa isa ka prenteng gerilya sa Southern Mindanao. Sadtong temprano nga bahin sang 2020, nagdagsa ang mga ilaga sa mga maisan, kag labi pa nga ginakitkit sang kaimulon kag gutom ang ila baryo. Ang sadto ginaani nga 25 sako sa tatlo ka ektarya nga maisan nangin duha ka sako na lang.

Sadto maabtik nga naaksyunan sang tagabaryo ang amo nga problema sa produksyon. Sa pagkamatuod, nahanda na sang asosasyon sang mangunguma ang kalmas (kalihukang masa o kahublagang masa) para sukton ang kawad-on sang sabat sang nagahari nga gubyerno. Lakip sa ginaduso nila ang paghatag sang crop insurance kag calamity fund, maluwas pa sa kampanya nga bawion ang duta nila nga ginhatag sang gubyernong Duterte sa mga minahan kag plantasyon, kag sa pagpalapad sang mga kampo sang militar.

Pero sa subong nga hugnat sang peste, napunggan nga mag-aksyon ang mga residente bangud sa presensya sang mga suldado sa baryo. Nagapangulba man ang nagapasakup pati ang mga kaiping nga baryo. “Labi pa nga naglapnag ang kahadlok pagkatapos nga patyon sang mga suldado ang duha namon ka lider,” pahayag ni Tay Domeng.

Nahangpan sang mag-amay nga nakugmat ang tagabaryo sa mga pagpatay kag sunud-sunod kag malawigan nga pag-okupar sang militar sa ila komunidad. Pero suno kay Tay Domeng, mas dapat kabalak-an ang amat-amat nga pagkamatay bangud sa sobrang gutom, o indi gani ang pagkalubong sa utang bangud kabos ang ani dulot sang peste.

“Dapat mahangpan sang organisasyon nga indi husto nga ibulag ang kalmas sa mais sa kalmas batuk sa militarisasyon,” suno sa ila. Lakip sa paglubad sa mga problema kaangut sa peste sang ilaga amo ang pagpangita sang pamaagi para malampuwasan ang mga tsekpoynt kag liwat nga makatipon ang asosasyon.