Nagmarka ang Gubat sa Isla sa Mactan niadtong Abril 27, 1521 isip unang organisadong pagsukol sa mga Pilipino kontra sa langyawng mananakop. Tibuok kaisog nga giatubang ug gipildi nilang Datu Lapulapu ug sa mga katutubong manggugubat ang superyor nga mga armas sa mga Espanyol nga gipangulohan ni Ferdinand Magellan.

Niadtong ika-16 nga siglo sa panahon sa sayong bahin sa kapitalismo, giilugan ang kalibutan sa pipila ka ginharian sama sa Espanya, Portugal ug Britanya. Nag-unhanay ang mga magkaaway nga ginharian sa pagpadaghan sa ilang mga kolonya, pagpakaylap sa pakigpamatigayon ug pagbahinbahin sa kalibutan sa ilang gahum sa pulitika ug ekonomiya.

Sa maong sirkumstansya, misugyot ang usa ka Portuguese nga si Magellan kang Haring Carlos nga pangulohan niya sa ngalan sa Espanya ang usa ka ekspedisyon aron pangitaon ang bahandi sa Spice Islands, grupo sa mga isla nga naila karon isip Moluccas nga langkob sa Indonesia. Mahinungdanon kanhi sa Europe ang natigayon niining mga paminta, sinamon, luy-ang dilaw, luy-a ug uban pang lamas o pampahumot sa pagkaon. Dihang gitugutan sa hari, naglawig silang Magellan uban ang 250 ka tropa niadtong Agosto 1519 sakay sa lima ka barko.

Mikabat sa halos duha ka tuig ang ilang paglawig ayha sila makadunggo. Ug niadtong Marso 17, 1521 midunggo ang gutom nga mga byahero sa isla sa Homonhon sa Samar. Dinhi naila ni Magellan ang pipila ka lider sa mga katutubo. Gihadlok ang mga katutubo sa dalang armas sa mga langyawng armado sa 12 ka kanyon ug mga musket (karaang riple) nga “nagabuga og kilat ug dalogdog,” 50 crossbows (pinalambo nga pana ug bangkaw), mga espada, hatsa ug puhaw nga taming. Bugti sa “pagkighigalaay,” gibunyagan sila isip mga Kristiyano ug gipaluhod sa gahum sa hari sa Espanya ug giobligang magbayad og tributo o buhis.

Gamit ang taktikang bahinon ug harian, gimandoan ni Magellan si Rajah Humabon, lider sa Cebu, nga pasunuron ang tanan sa iyang gahum. Niadtong Abril 26, gisugyot ni Humabon ug sa usa pa ka datu nga si Zula nga gamiton ni Magellan ang iyang pwersa aron pugson si Datu Lapulapu nga lider sa kasikbit nga isla sa Mactan.

Ayha ang tungang gabii sa Abril 26, milawig si Magellan ug ang iyang mga ginsakpan padulong sa Mactan. Gideploy niya ang iyang mga sundalo (kauban ang Italyanong si Antonio Pigafetta, nga istoryador sa byahe). Tulo ka oras ayha mosubang ang adlaw dihang midunggo sila sa Mactan. Nagpadala si Magellan og mga emisaryong katutubo. Sa mensahe ni Magellan, gisulti niyang dili sila gustong makig-away. Apan aduna siyay bahad: “Mas maayo kung mosunod mo sa kamandoan, magpabunyag isip mga Kristyano, ug moyukbo sa gahum sa Hari sa Espanya, ug kung dili, samad ang ihatag sa among mga armas.”

Wala nagpahulga si Lapulapu ug nag-ingon nga aduna usab silay mga bangkaw nga gama sa kawayan ug lig-ong mga kahoy. Gihangyo lamang nila nga paabuton ang pagsubang sa adlaw ayha sugdan nilang Magellan ang ilang pag-atake. Miuyon usab ang hambog nga si Magellan sa hangyo ni Lapulapu.

Apan dili maalam nga kumander si Magellan. Gipakaminus niya ang determinasyon sa mga katutubong misukol ug dili magpalupig sa hakog nga mga langyaw. Wala usab niya gitun-an ang kinaiya sa isla kung asa daghang mga bato ug bahura ang nahimong babag sa ilang mga barko aron makadunggo duul sa baybay. Milatas silang Magellan sa hangtud-hita nga gilawmun sa tubig aron makaabot sa layo pang baybay sa Mactan. Dihang makaabot sila sa baybay, nakita nilang nakapormasyon na ang mga tropa ni Lapulapu sa tulo ka dibisyon. Sa banabana ni Pigafetta, mokabat ang mga ginsakpan ni Lapulapu sa 1,500 ka manggugubat.

Milanog ang makapalimbawot nga mga singgit sa mga katutubo ang misugat sa mga langyaw. Nagpabuto og mga musket ug namana silang Magellan.

Dihang makaabot sa yuta, gimando ni Magellan nga sunugon ang mga balay aron hadlukon ang mga katutubo. Apan labaw lang nga nasuko ang mga katutubo. Gipaulanan nila og mga pana nga adunay hilo ang mga langyaw ug mihandos sa pag-atake.

Sa atubangan ug kiliran nga plangka ang mga atake nina Lapulapu. Gipuntirya sa ilang mga bangkaw, palantig ug pana ang walay proteksyon nga mga bitiis ug tiil sa mga langyaw. Gikonsentra nila ang mga atake kang Magellan hangtud nga masamdan siya sa kamot ug bitiis. Dihang natumba si Magellan sa tubig ug wala nay kinabuhi, midagan paatras ang mga tropang langyaw. Naabtan nilang palayo na ang mga barko sa mga Espanyol.

Samtang sa baybayon sa Mactan, nagtimbaya sa kadaugan silang Lapulapu. Matud sa saysay ni Pigafetta, 12 kanila ang napatay (walo ka Europeo lakip si Magellan, ug upat ka ginsakpan ni Humabon). Mihawa sa Cebu ang nabiling mga sundalong Espanyol ug nagpadayon sa paglawig hangtud nga ilang nakaplagan ang Spice Islands. Mibalik sila sa Espanya niadtong 1522 nga duha ka barko na lang sa pagpangulo ni Kapitan Juan Elcano.