Bililhon alang kang Tay Amag ang hiniusang paglihok tungod kay kini ang nahimong yawe sa paglambo sa panginabuhian nila sa komunidad. Lider siya sa organisasyon sa Lumad-Mamanwa sa usa ka gerilyang nataran sa North Eastern Mindanao ug kapin lima ka dekada nang nagasuporta sa rebolusyonaryong kalihukan.

Ang kamahinungdanon sa pagtinabangay ug ang gimbuhatong produksyon ang duha ka magkalambigit nga pagtulun-an nga gitanum sa mga kauban sa komunidad nilang Tay Amag. “Ang mga kauban ang migiya kanamo sa pagtukod og organisasyon aron hiusahon ang tribung Mamanwa ug setler nga mga Bisaya. Pinaagi sa hunglos, nahimong lapad ug produktibo ang among mga umahan. Sobra-sobra ang among kita. Naa na mi pangkonsumo, naa pa mi maibaligya sa lungsod,” pagdumdum sa tiguwang.

Busa, bisan namerwisyo ang militar wala siya misurender. Hinunua, padayon siyang mitabang sa mga gimbuhaton sa hukbong bayan ug gisubaybayan ang lihok sa mga sundalong nagsamoksamok sa ilang lugar.

Bisan og miabot sa punto nga nabisto na si Tay Amag sa kaaway, mibarog siya sa husto ug giatubang ang pasangil sa mga sundalo kaniya. Sa usa ka higayon, nahibaloan niyang adunay isugo ang mga sundalo nga lapas sa iyang buut. Giikyasan niya ang mga sundalong miliyok sa iyang balay, ug sukad niadto gipili niyang manimuyo na lang sa lasang kauban ang iyang pamilya. Aron makasugakod, nagpadayon siya sa pag-abli og sikretong mga umahan.

“Ako ug ang akong pamilya wala sukad mibulag sa rebolusyon,” asoy ni Tay Amag.

Siya ug ang iyang mga katagibaryo napanday na sa pagrebolusyon. Aduna na silay mga pamaagi aron malikayang makadaut sa mga kauban ug sa parehong lumulupyo nga aktibo sa paglihok. “Kanunay ming nagalikay ilabina karon nga ang pipila namo ka kaubanan gunit na sa kaaway. Naningkamot mi nga dili masusama kanila.”

Tin-aw alang kaniya ang kontra-mag-uumang laraw sa militar. “Sukad nga miabot ang mga sundalo, naguba ug nawala nga daw bula ang tanan namong napundar,” matud niya. Nalimitahan ang pag-ugmad sa iyang mga katagibaryo tungod sa akusasyon sa militar nga “lapad ang uma kay ipangsuporta sa NPA.” Kini ang hinungdan kung nganong mibalik sa pagka-atrasado ang kinabuhi nila sa komunidad, pagpati-aw ni Tay Amag.

Giawhag ni Tay Amag ang pareho niyang mga mag-uuma nga magpabiling lig-on ug manglimbasog taliwala sa mga atake sa kaaway. Sa mga kauban sa hukbong bayan, “dili magpahuyanghuyang, magpakahanas sa pagbalanse sa mga gimbuhaton,” matud niya. “Lauman ninyo nga kanunay ninyo akong kauban,” saad ni Tay Amag. “Unsaman ang panginahanglan, walay pagduhaduha nga magserbisyo ako kaninyo isip amag sa kahabjun (Iwag sa kangitngit).”

Mga dangan sa baryo

Perwisyo usab sa panginabuhian ang ginapangitaan og solusyon sa mag-amahang Gudo ug Tay Domeng sa ilang baryo sa usa ka gerilyang nataran sa Southern Mindanao. Niadtong sayong bahin sa 2020, midagsang ang mga ilaga sa mga maisan, ug labaw pang gikutkut sa kalisud ug kagutom ang ilang baryo. Ang kanhing gakaaning 25 ka sako sa tulo ka ektaryang maisan nahimo na lang duha ka sako.

Kanhi paspas nga gakaaksyunan sa mga lumulupyo ang ingon niining mga problema sa produksyon. Gani, naandam na sa kahugpungan sa mag-uuma ang kalmas (kalihukang masa) aron singlon ang pagpasagad sa nagharing gubyerno. Lakip sa ginaduso nila mao ang pagpanghatag og crop insurance ug calamity fund, gawas pa sa kampanyang bawion ang yuta nila nga gitanyag sa gubyernong Duterte sa mga minahan ug plantasyon, ug sa pagpalapad sa mga kampo sa militar.

Apan sa kasamtangang hugna sa dangan, dili makalihok ang mga residente tungod sa presensya sa mga sundalo sa baryo. Nahadlok na usab nga mosalmot bisan ang mga lumulupyo sa kasikbit nga baryo. “Labaw pang mikaylap ang kahadlok human gipatay sa mga sundalo ang duha namo ka lider,” saysay ni Tay Domeng.

Nasabtan sa mag-amahan nga nahadlok ang mga lumulupyo sa mga pagpatay ug sa sunud-sunod ug dinugay nga pag-okupa sa militar sa ilang komunidad. Apan matud kang Tay Domeng, mas kinahanglang kabalak-an ang hinayhinay nga pagkamatay tungod sa sobrang kagutom, o kaha ang pagkalubong sa utang bunga sa ubos nga ani tungod sa peste.

“Kinahanglang masabtan sa organisasyon nga dili hustong ihimulag ang kalmas sa mais sa kalmas batok sa militarisasyon,” matud kanila. Lakip sa pagsulbad sa mga problema kalabot sa peste sa ilaga mao ang pagpangita og pamaagi aron malabngan ang mga tsekpoynt ug subling magkatapok ang kahugpungan.