Ginasiling nga isa sang “indi makita” nga pwersa sa pangabudlay ang kababainhan nga mangunguma. Sa datos sang Center for Women’s Resources sang 2018, 644,000 lang nga kababainhan ang gin-isip sang estado sa sektor sang agrikultura. Tuman ka gamay sang isip nga ini bangud kadam-an sa ila wala sang kaugalingon nga duta kag nakategorya bilang mga “iloy sang puluy-an”. Ini sa pihak sang partisipasyon nila sa tanan nga bahin sang produksyon—halin sa pagtanom, pag-abono, pagpanghilamon, tubtob sa pag-ani, pagbulad, pagsulod sa sako kag pagbaligya. Maluwas sa direkta nga pagpanguma, nagatungod sila sang pangsuporta nga mga hilikuton pareho sang paghanda sang pagkaon, binhi kag iban pa.

Wala ginatakos kag ginatumbasan sang balor ang ila nga oras sa pagtrabaho sa balay kag pag-atipan sang mga bata. Bangud nakasandig sa ila nga mapaigo ang kita sa galastuhon sang pamilya, obligado sila nga mangutang o magpangita sang dugang nga kita. Mas masami sila nga nalubong sa utang, kumparar sa kalalakihan bangud diri.

Sa nagligad nga tuig, labi pa nga nagkitid ang partisipasyon sang kababainhan nga mangunguma sa pwersa sa pagtrabaho sa pihak sang doble o triple nga pagkayod nila para masuportahan ang ila nga mga pamilya. Pas-an nila ang wala sang kita kag trabaho sa pagpanguma nga gindulot sang daw wala sang katapusan nga lockdown. Nabudlayan sila nga makapangita sang mga trabaho nga “sideline” nga pangdugang sang kita bangud sa mga restriksyon sa hulag bisan sa sulod sang mga baryo.

“Halos katunga lang ang kita namon sa ani sang 2020 kumparar sa nagligad,” pahayag ni Jeni, katuwang nga mangunguma sa gamay nga maisan nga ginrentahan sang iya nga bana. Nagkulang sila sa pestisidyo, binhi kag abono bangud wala sila nakahingagaw sa pagbakal antes ang gulpe nga lockdown nga nagpasira sa mga tindahan. Wala sang paryente nga nakabulig sa ila sa uma bangud sa mga restriksyon. Nabudlayan sila nga ibaligya ang ila nga produkto bangud wala sila sang masakyan.

Para makadugang sang kita, nagsulod si Jeni bilang labandera duha ka beses kada semana. Nagabaton siya sang ₱250 para sa bilog nga adlaw nga paglaba. Pero bisan bilog nga adlaw siya nga magtrabaho, tuman pa gihapon ka kulang ang iya nga matipon.

“Grabe ang stress sa pagpamensar kon paano paiguon ang gamay nga kita,” siling niya. “Mas masami nga kamote o bugas-mais ang pamahaw sang mga bata imbes nga kan-on. Indi man pirme sa oras ang kaon.”

Sa ginhimo nga mga sarbey sa Pilipinas kag iban nga pungsod, mas mabug-at sa kaisipan sang kababainhan ang lockdown kumparar sa kalalakihan bangud sila ang kinaandan nga nagaasikaso sa ila mga pamilya. Sa kahimtangan nga kulang ang kita para sa pang-adlaw-adlaw nga kinahanglanon, indi nila lubos maisip kon ano ang himuon engkaso magkasakit ang isa sa ila sa panahon sang pandemya. Pinakamataas ang stress nga naagyan sang mga iloy, labina sang may mga anak nga may edad 18-panubo. Ini bangud sa tradisyunal nga pag-ako sang mga iloy sa responsibilidad sang pag-atipan kag pagsiguro sa ikaayong lawas sang ila nga mga anak.

Sa kaso ni Jeni, nagaeskwela pa ang tatlo niya ka anak. Tunga ang oras niya sa pagtutok sa pagtuon sang mga bata kag pagpangita sang pangabuhian. “Nagakaon sang daku nga oras ang pagsabat sa modyul nga tani natigana sa iban pa nga may kita nga hilikuton.”

Ginahalinan man sang stress sa tunga sang iloy kag mga anak ang blended learning. Sa kaso ni Thelma, wala na niya nakatuwang sa hilikuton sa balay ang iya mga anak nga nakatutok sa pagsabat sang mga modyul. “Mabudlay na nga suguon,” siling niya. Bisan nga nagapanguna nga trabaho ni Thelma ang hilikuton sa balay, nagatuwang siya sa iya asawa sa panahon sang tigtalanom kag tig-alani.

Pareho ni Jeni, nagbagsak ang kita sang pamilya ni Lola Norma sa idalom sang lockdown. Sa pagtanom sang singkamas kag utanon sila nagakita sang iya nga bana. “Wala namon nabaligya ang iban nga ani,” siling niya, “sang una, sa mga eskwelahan kami nagabaligya gani buhin gid man ang kita.”

Para madugangan ang kita, nagsagod sang baboy kag iban pa nga hayop si Norma. Dugang pa diri, nagabaligya man siya sang singkamas kag nagatungod sang nagkalainlain nga hilikuton sa balay gani wala siya sang panahon para buligan ang mga apo nga nagaeskwela nga ara sa iya nga pag-atipan.