Mu­la sa isang kri­sis sa pam­pub­li­kong ka­lu­su­gan, ang sit­wa­syong ibi­nun­sod ng pan­dem­yang Covid-19 ay ma­bi­lis na na­mu­muo na isang kri­sis sa eko­nom­ya, ka­bu­ha­yan ng ma­sa, at pu­li­ti­ka. La­lo pang du­ma­ra­mi ang ka­so ng na­ha­ha­wa at na­ma­ma­tay sa Pi­li­pi­nas at buong mun­do. Ka­sa­bay ni­to, la­lo ring du­ma­ra­mi ang mga Pi­li­pi­nong du­ma­ra­nas ng gu­tom, hi­rap at pa­sa­kit da­hil sa ipi­na­taw na lockdown ni Du­ter­te na wa­la na­mang kaa­ki­bat na pus­pu­san, sa­pat at maa­gap na mga hak­ba­nging pang­ka­lu­su­gan at pang­ka­bu­ha­yan.

Lub­hang na­pa­ka­ba­gal ng gub­yer­no ni Du­ter­te na ipa­tu­pad ang kai­la­ngang-kai­la­ngang ma­la­wa­kang pag-eek­sa­men bi­lang hak­bang pa­ra sa­wa­ta­in ang pag­ka­lat ng sa­kit. Ma­ta­pos ang tat­long ling­go, humigit-kumulang 19,000 pa la­mang ang naeek­sa­men sa­man­ta­lang da­pat ay ma­ra­mi­han itong isi­na­sa­ga­wa sa mga ko­mu­ni­dad. Sa ka­bi­la ng ibi­ni­gay na ka­pang­ya­ri­han kay Du­ter­te na ba­gu­hin ang bad­yet ng ban­sa, ku­lang na ku­lang ang ini­la­ang ka­rag­da­gang pon­do pa­ra su­por­ta­han ang mga mang­ga­ga­wang pang­ka­lu­su­gan at pa­ra pa­la­ka­sin ang mga pam­pub­li­kong os­pi­tal pa­ra ma­kaa­ga­pay sa pandemya. Napa­ka­­bagal humakbang ng gub­yer­no sa ha­rap ng mga ka­ku­la­ngan ng sup­lay, at na­kaa­sa pa­ngu­na­hin sa ini­sya­ti­ba ng pri­ba­dong sek­tor. Na­la­lan­tad pa ang ko­rap­syon sa sob­rang pre­syo sa pag­bi­li ng mga ka­ga­mi­tan.

Ha­bang nag­ta­ta­gal, mil­yun-mil­yong ma­ma­ma­yan ang pi­nag­ti­ti­is ng gub­yer­no sa pi­nag­du­ru­sa­han ni­lang gu­tom. Ku­lang na ku­lang ang ini­la­bas na pon­do pa­ra tus­tu­san ang la­hat ng na­wa­lan ng tra­ba­ho at na­wa­lan ng ki­ta. Atra­sa­dong at­ra­sa­do ang pag­bi­bi­gay ng ayu­da at ma­ra­mi ang hin­di na­ka­tang­gap. Nag­tu­tu­ru­an ang mga upi­syal ng iba’t ibang ahen­sya. Tu­mi­ting­kad na ku­lang ang kaa­la­man at ka­ka­ya­hang ma­mu­no ng gub­yer­nong Du­ter­te sa ha­rap ng kri­sis. Umaasa ang marami sa mas ma­bi­lis at mas la­ga­nap pang ayu­dang ibi­ni­bi­gay ng mga bo­lun­tir na mga in­di­bid­wal, mga or­ga­ni­sa­syong ma­sa, pri­ba­dong sa­ma­han, at iba pang gru­po.

Ka­may-na-ba­kal ang ga­mit ni Du­ter­te sa pag­ha­rap sa kri­sis sa ka­lu­su­gang pam­pub­li­ko. Mga pu­lis at sun­da­lo ang ini­la­gay ni­ya sa una­han at tuk­tok ng ma­ki­nar­ya ng gub­yer­no na pan­tu­gon sa kri­sis pang­ka­lu­su­gan. La­lo ni­yang si­ni­si­kil ang mga ka­ra­pa­tan ng ma­ma­ma­yan na magpahayag o mag­ti­pun-ti­pon. Ha­ya­gang pi­nag­ban­ta­an ni Du­ter­te na ipa­ba­ba­ril ang si­nu­mang hin­di su­su­nod o “li­lik­ha ng gu­lo.” Pi­nag­ha­ha­ri ni Du­ter­te ang ta­kot ha­bang na­bu­bu­hay sa pa­ngam­ba ang ma­sang gi­nu­gu­tom ng lockdown at ng gub­yer­nong pa­ba­ya.

Ha­bang nag­ta­ta­gal ang lockdown bi­lang tu­gon ni Du­ter­te sa kri­sis pang­ka­lu­su­gan, la­long tu­mi­ting­kad na ku­lang ang ka­ka­ya­han ng kan­yang gub­yer­no na pa­mu­nu­an ang ban­sa sa pa­na­hon ng kri­sis at la­ha­tang-pa­nig na tu­gu­nan ang pa­nga­ngai­la­ngan ng ba­yan. La­lo na­mang na­gi­ging des­pe­ra­do ang mil­yun-mil­yong ma­sang anak­pa­wis at pang­git­nang uri sa ki­na­ka­ha­rap ni­lang gu­tom, ka­sa­la­tan at pag­ka­sa­id ng ipon at ka­wa­lan ng ha­nap­bu­hay.

Sa ka­na­yu­nan, lalong nasasadlak sa hirap ang masang magsasaka da­hil sa pagharang sa mga produkto, pag­hihigpit sa pagbiyahe at pagbili ng pagkain. Sa ka­bi­la ng idi­nek­la­ra ni Du­ter­te na ti­gil-pu­tukan, pa­tu­loy at la­lo pang lu­ma­ga­nap ang mga ope­ra­syong kontra­-in­sur­hen­sya ng AFP at PNP. Hin­di ba­ba­ba sa 146 ba­ra­ngay ang ka­sa­lu­ku­yang inoo­ku­pa ng mga sun­da­lo. May ilang lu­gar na nag­ba­ba­hay-ba­hay ang mga sun­da­lo na wa­lang pro­tek­syon sa muk­ha kontra sa pag­ka­lat ng sa­kit. Sa ta­bing ng pag­la­ban sa Covid-19, iti­na­yo ang mga tsek­poynt upang li­mi­ta­han o pag­ba­wa­lan ang pag­ga­law ng mga tao pa­ra magtra­ba­ho sa sa­ka­han o bu­mi­li ng pag­ka­in. Wa­lang hin­to ang pang­gi­gi­pit at “pag­pa­pa­su­ren­der” sa ma­sa.

Upang la­ba­nan at tu­lu­yang pi­gilan ang pan­dem­ya, ob­li­ga­do ang sam­ba­ya­nang Pi­li­pi­no na tu­min­dig, sa­ma-sa­mang ku­mi­los at mag­tu­lung-tu­long pa­ra pi­gi­lan ang pag­ka­lat ng sa­kit at igi­it sa gub­yer­no ang ob­li­ga­syon ni­tong mag­bi­gay ng ayu­da sa pa­na­hon ng kri­sis. Ka­sa­bay ni­to, kai­la­ngan ni­lang ipag­tang­gol ang ka­ni­lang mga ka­ra­pa­tan at ka­ga­li­ngan na ni­yu­yu­ra­kan sa mi­li­ta­ris­tang so­lu­syon ng re­hi­men.

Da­pat pa­tu­loy ni­lang igi­it ang pag­wa­wa­kas sa lockdown at sa ha­lip ay ipa­tu­pad ang mga hak­bang tu­lad ng ma­ra­mi­hang scree­ning at tes­ting sa mga ko­mu­ni­dad pa­ra ma­da­ling ibu­kod at pi­gi­lan ang pag­ka­lat ng bay­rus. Da­pat mag­la­an ng sa­pat na pon­do pa­ra pa­ki­lu­sin, sa­na­yin at big­yan ng sa­pat na ka­ga­mi­tan ang li­bu-li­bong mga mang­ga­ga­wang pang­ka­lu­su­gan at mga bo­lun­tir. Nga­yon ang pa­na­hon na isi­gaw ang pag­pa­pa­la­kas ng mga pam­pub­li­kong os­pi­tal sa ha­lip na pag­gi­ba sa mga ito sa ila­lim ng pa­ta­ka­rang pag­kal­tas sa pon­do sa mga ser­bi­syong pang­ka­lu­su­gan.

Ha­bang ipi­na­tu­tu­pad ni Du­ter­te ang lockdown, da­pat igi­it ng ma­ma­ma­yan ang ma­bi­lis na pag­bi­bi­gay ng sa­pat na ayu­da sa la­hat. Da­pat si­ngi­lin ang re­hi­meng Du­ter­te sa usad-pa­gong, ku­lang at kwestyu­nab­leng pa­ra­an ng pa­ma­ma­ha­gi ng ayu­da.

Sa ha­rap ng lockdown, sad­yang pa­ngu­na­hing na­ti­ti­pon ang ko­lek­ti­bong ha­nga­rin ng ma­ma­ma­yang Pi­li­pi­no sa mga ko­mu­ni­dad ng ma­ra­li­ta sa ka­lun­su­ran at ka­na­yu­nan. Na­ri­to nga­yon ang kon­sentra­syon ng pag­du­ru­sa ng sam­ba­ya­nan. Da­pat ma­pan­lik­hang ku­mi­los ang mga mag­ka­ka­pit­ba­hay pa­ra sa­ma-sa­mang ipa­ha­yag ang hi­na­ing at ka­hi­li­gan ng buong ba­yan. Da­pat ma­ra­mi­han si­lang ku­mi­los upang la­ba­nan at pa­ngi­ba­ba­wan ang mga ban­ta ni Du­ter­te na su­su­pi­lin ang la­hat ng pag­ki­los ng ma­sa.

Upang ha­ra­pin ang pan­dem­yang Covid-19 at bi­lang tu­gon sa pa­na­wa­gan ng Uni­ted Na­ti­ons pa­ra sa “pan­da­ig­di­gang ti­gil-pu­tukan,” nag­­dek­la­ra ang Par­ti­do ng tigil-putukan noong Mar­so 26 na may bi­sa hang­gang Abril 15. Iti­nu­on na­tin ang mga yu­nit ng BHB sa pag­bi­bi­gay ng ser­bi­syong pang­ka­lu­su­gan sa mga bar­yo ka­hit pa wa­lang ti­gil si­lang gi­na­gam­ba­la ng mga ope­ra­syon at mga pag­sa­la­kay ng AFP na nag­re­sul­ta sa hin­di ba­ba­ba sa pi­tong ar­ma­dong engkwentro. Sa ha­rap ng wa­lang-pa­tid na mga open­si­ba ng AFP, pi­naaa­la­la­ha­nan ng Par­ti­do ang la­hat ng yu­nit ng BHB na pa­na­ti­li­hing ma­ta­as ang di­sip­li­na sa li­him na pag­ki­los upang pag­kai­tan ang kaa­way na su­ma­la­kay at pa­na­ti­li­hing ma­la­wak ang ma­ni­ob­ra­han pa­ra pa­tu­loy na ma­ka­pag­bi­gay ng ser­bi­syo ang BHB sa ma­sa. Da­pat ring pa­ki­lu­sin ang la­hat ng mga or­ga­ni­sa­syon at pwer­sa sa ka­na­yu­nan pa­ra igi­it ang mga ka­hi­li­ngang pang-e­ko­nom­ya at pagpla­nu­han ang pag­pa­pa­ta­as ng pro­duk­syon ng pag­ka­in bi­lang pag­ha­han­da sa po­sib­leng ka­sa­la­tan bun­sod ng lockdown at pag­ti­gil ng pro­duk­syo­n.

Ha­bang nag­ma­ma­ti­gas si Du­ter­te sa kan­yang pa­ra­ang pa­sis­tang dik­ta­du­ra, pa­tu­loy ni­yang ini­hi­hi­wa­lay ang sa­ri­li ni­ya sa ma­ma­ma­yan. Da­hil sa kri­sis ng Covid-19 na ka­ga­ga­wan din ng mga ka­bi­gu­an ng kan­yang re­hi­men, la­long uma­li­nga­saw ang kan­yang baho. Na­yu­yug­yog ang kan­yang re­hi­men bu­nga ng pag­ki­tid ng su­por­ta. Sa ba­wat bu­ka ng ma­ru­ming bi­big at ma­ling mga hak­bang ni Du­ter­te, la­lo ni­yang gi­na­ga­tu­ngan ang ma­la­wa­kang ga­lit at pi­nag-aa­lab ang ta­pang ng ba­yan. Pa­min­san-min­san si­yang uma­­at­ras upang pa­kal­ma­hin ang sit­wa­syo­n. Ma­pa­tu­tu­na­yan pa kung ma­pi­pi­gi­lan ni­ya ang pag­ku­lo ng ga­lit ng sam­ba­ya­nan o si­ya ang tu­lu­yang ma­la­lap­nos.

Ang na­pa­ka­la­king ham­­ba­los ng pan­dem­yang Covid-19 sa Pi­li­pi­nas ay nag­la­lan­tad sa ka­bu­lu­kan at pun­da­men­tal na kontra­dik­syon ng nag­ha­ha­ring sis­te­mang ma­la­ko­lon­yal at ma­lap­yu­dal sa ban­sa. Tu­mam­bad ang ka­wa­lang ka­ka­ya­han ng nag­ha­ha­ring es­ta­do na tu­gu­nan ang pa­nga­ngai­la­ngan ng ba­yan. La­long na­ging ma­li­naw ang pa­nga­ngai­la­ngan pa­ra sa re­bo­lu­syo­nar­yong pag­ba­ba­go upang ita­yo ang ba­gong sis­te­ma ng de­mok­ra­syang ba­yan na tu­nay na mag­ta­ta­gu­yod sa ka­ga­li­ngan at in­te­res ng ma­ma­ma­yang Pi­li­pi­no.