Re­sul­ta sang ma­du­gay kag ma­pang­wa­sak nga lockdown ni Rod­ri­go Du­ter­te ang na­lis­ta nga pi­na­ka­ma­la­la nga pag­bag­sak sang lo­kal nga pro­duk­syon sa una nga tu­nga sang tuig 2020. Ma­bat­ya­gan ini sa mga pru­bin­sya sang Min­da­nao kag Vi­sa­yas nga nag­du­ngan sa lockdown sang Luzon kag Met­ro Ma­ni­la sang Mar­so. Gul­pe­ha­nay kag wa­la sang pla­no nga gin­pa­un­tat sang mga lo­kal nga gub­yer­no ang pro­duk­syo­n, transpor­ta­syon kag ko­mer­syo, kag nag­ka­la­in­la­in nga pa­nga­bu­hi­an nga la­bing gi­na­ku­ha­an sang ki­ta sang ma­sang anak­bal­has.

Ang mga ma­mu­mu­gon kag ma­la­ma­mu­mu­gon nga nain­terbyu sang Ang Ba­yan sa Vi­sa­yas kag Min­da­nao na­ga­ki­ta sang ₱250 tub­tob ₱500 ka­da ad­law. Da­ku nga ba­hin sang ila nga swel­do kag ki­ta na­ga­kad­to sa pag­ka­on kag pang­ba­yad sang kur­yen­te kag tu­big. Tu­man ka­ku­lang ang ila nga gi­na­ki­ta pa­ra ma­pa­eskwe­la ang ila nga mga anak. Wa­la si­la sang na­ti­pon engka­so nga may mag­ma­sa­kit. Lu­bong si­la sa utang. Ang mga wa­la sang na­ba­ton nga ayu­da na­ga­sa­lig sa ga­may kag pa­na­lag­sa­hon nga re­mi­tans ha­lin sa mga pa­mil­ya nga na­gat­ra­ba­ho sa iban nga pung­sod.

Sang gin­pa­pa­na­og ang mga lockdown, ka­dam-an sa ila wa­la na­ka­ba­ton sang kum­pen­sa­syon ha­lin sa ila nga gi­na­ob­ra­han. Ang mga daan lang nga re­histra­do sa 4Ps ang na­ka­ba­ton sang ayu­da ha­lin sa es­ta­do. Sa des­pe­ra­syon nga ma­ka­ki­ta, na­tu­lod si­la nga mag­su­lod sa mga tra­ba­ho nga wa­la sang ka­si­gu­ru­han ang ila nga ikaa­yong la­was kag ka­lu­wa­san. Na­pi­li­tan si­la nga mag­ba­ton sang mas ma­nu­bo pa nga swel­do kag magtra­ba­ho sa mas ma­la­la nga kun­di­syon sa pagtra­ba­ho. Pa­ra abu­ton ang ka­tu­nga sang gi­na­ki­ta, gi­na­pu­ga ni­la ang ila nga mga la­was bi­san pa ma­bu­tang sa pe­lig­ro ang ikaa­yong la­was ni­la kag sang ila nga pa­mil­ya.

Bu­hin sa ki­ta

Na­gat­ra­ba­ho sa asu­ka­re­ra sa Vi­sa­yas si Victor, 47 tuig ang edad, may asa­wa kag anak. Na­ga­ki­ta si­ya sang ₱10,000 ka­da bu­lan pa­ra sa 8-o­ras nga tra­ba­ho, 6 ka ad­law ka­da se­ma­na. Bi­san sad­to nga wa­la pa sang pan­dem­ya, ma­la­yo nga in­di na ma­kai­go ang gi­na­ki­ta ni­ya pa­ra sa pag­tu­on sang tat­lo ni­ya ka anak. Sang mag-lockdown, may tra­ba­ho pa gi­ha­pon si Victor pe­ro nag­bu­hin ang ka­hi­ga­yu­nan pa­ra sa du­gang nga ki­ta ba­ngud nag­bu­hin sang pro­duk­syon kag gin­pa­nu­bo sang kum­pan­ya ang hazard pay.

Pag­pa­ngis­da na­man ang pa­ngu­na­hon nga na­ga­bu­hi kan­day Je­ro­me kag Bi­tao. Antes ang pan­dem­ya, na­ga­ki­ta si Bi­tao sang ₱300 ka­da ad­law sa pag­pa­ngis­da sa Vi­sa­yas. Si Je­ro­me na­man pu­lu­pa­na­hon na­gat­ra­ba­ho sa da­ku nga pa­la­ngis­da­an kag na­ga­pa­ngu­ha sang tu­way, ali­ma­ngo kag ta­la­ba sa ba­ka­wan sa Min­da­nao. Ha­lin ₱400 tub­tob ₱600 ang gi­na­ki­ta ni­ya ka­da ad­law.

Wa­la na­lis­ta bi­lang be­ne­pi­sya­ryo sang 4Ps ga­ni wa­la sang na­ba­ton nga ayu­da si Je­ro­me. Na­ga­sa­lig ang iya nga pa­mil­ya sa ta­lag­sa nga pa­da­la sang pa­mil­ya ni­ya ha­lin sa lu­was sang pung­sod. Pa­ra ma­ka­ki­ta, alas-5 pa lang sang aga na­ga­pa­ngi­ta na si­ya sang mang­gad-da­gat sa ba­ka­wan. Alas-3 sang ha­pon na si­ya na­ga­ka­on pag­pau­li ni­ya sa ba­lay.

Ba­ngud daan na nga be­ne­pi­sya­ryo, na­ka­ba­ton sang ayu­da nga ₱11,900 si Bi­tao kag iya nga asa­wa sa nag­li­gad nga anom ka bu­lan (a­be­reyds nga ₱1,600 ka­da bu­lan). Bi­san iu­pod ang iya nga ki­ta, ku­lang ini sa pag­ka­on pa lang. Wa­la si­ya sang du­gang nga pon­do pa­ra gas­tu­han ang pag­tu­on nga on­li­ne, mo­du­lar o blen­ded sang iya nga mga anak. Ba­ngud di­ri, wa­la ni­ya gin­pa­en­rol ang du­ha ni­ya ka anak sa hayskul kag du­ha pa sa ele­men­tar­ya.

Kapit sa patalim

Nag­ba­lik sa tra­ba­ho sa konstruk­syon san­day Arnel, Ge­ne­ro kag Berns sang mag­ha­log ang mga restrik­syon sang lockdown sang Ma­yo.

Si Arnel, nga sad­to wa­la sang tra­ba­ho, na­ku­ha sa isa ka lo­kal nga kum­pan­ya kon sa diin na­ga­su­lod si­ya Lu­nes tub­tob Sa­ba­do, wa­lo ka oras ka­da ad­law, pa­ra sa swel­do nga ₱2,500 ka­da se­ma­na. Nag-u­tang si­ya pa­ra ma­ka­ba­kal sang mo­tor­sik­lo pa­ra may ma­sak­yan. Gin­ku­ha ni­ya ang tra­ba­ho bi­san wa­la si­ya sang gin­pir­ma­han nga kontra­ta. Wa­la si­ya sang anu­man nga ga­mit pang­ka­lu­wa­san kontra Covid-19 o bi­san may ka­ta­lag­man nga mga tra­ba­ho pa­re­ho sang pag­wel­ding.

Si Ge­ne­ro, sa pi­hak nga ba­hin, daan na nga may tra­ba­ho sa konstruk­syon bi­lang ope­rey­tor sang heavy equip­ment. Gin­bu­kas li­wat ang konstruk­syon sa pru­bin­sya bi­lang pa­bor sa isa ka mul­ti­na­syu­nal nga plan­ta­syon sang pin­ya kag nag­su­lod si­ya bi­san wa­la sang pag­han­da sa ikaa­yong la­was kag wa­la sang ka­si­gu­ru­han nga pa­ga­sab­ton sang kum­pan­ya ang gas­to engka­so ma­lat­nan si­ya sang Covid-19. Kon may ubo o hi­la­nat, na­gai­nom lang si­ya sang pa­race­ta­mol o in­di ga­ni an­ti­bio­tic kag na­ga­la­um nga nag-a­yo na si­ya.

Sa tat­lo, la­bing pi­ga­do si Berns ba­ngud um­pi­sa pa lang sang lockdown, nag­si­ra na ang kum­pan­ya nga gi­nat­ra­ba­hu­an ni­ya. Tub­tob su­bong, wa­la si­ya sang tra­ba­ho. Na­ka­ba­ton si­ya sang ga­may nga ayu­da bi­lang be­ne­pi­sya­ryo sang 4Ps. Pa­ra pun-an ini, na­ga­li­bod si­ya sang is­da pa­ra ma­ka­ka­on ang iya nga pa­mil­ya. Nag­de­si­syon si­ya kag iya nga asa­wa nga in­di anay pag­pa­eskwe­la­hon ang ila nga mga anak ba­ngud ma­bud­la­yan si­la nga mag­ser­bi nga ma­nu­nud­lo sa ila.

Sobra nga tra­ba­ho

Dray­ber sang mo­to­re­la sa isa ka sentrong ban­wa sa Min­da­nao si Ma­nue­li­to. Antes ang pan­dem­ya, na­ga­ki­ta si­ya sang abe­reyds nga ₱500/ad­law o ₱12,000/bu­lan. Ku­lang ini sa gi­na­tantya nga mi­ni­mum nga ₱24,000 nga ki­na­hang­la­non sang iya nga pa­mil­ya nga may wa­lo ka myembro. Ba­ngud ku­lang, na­ga­pa­ngu­tang si Ma­nue­li­to kag na­ga­ba­yad sang ₱600/se­ma­na.

Isa ka be­ses lang si­ya na­ka­ba­ton sang ayu­da pi­nan­syal (₱1,700) kag pag­ka­on ha­lin sang mag-lockdown. Sang li­wat gin­pa­ha­nu­gu­tan nga magbya­he ang mga mo­to­re­la, na­ngu­tang si­ya pa­ra ma­bu­ta­ngan sang mga plas­tik nga ha­rang ang iya nga mo­to­re­la. Wa­la pa sa ka­tu­nga sang ki­ta ni­ya sad­to ang gi­na­ki­ta ni­ya su­bong ka­da ad­law ba­ngud li­mi­ta­do ang gi­na­pa­ha­nu­gu­tan nga mag­sa­kay ka­da bya­he.

Pa­re­ho nga na­ga­ba­lig­ya ang mag-a­sa­wa nga Gladys kag Jack. Kon ting­bon, na­ga­ki­ta si­la nga du­ha sang ma­sob­ra ₱15,000 ka­da bu­lan ka­bay­lo sang pagtra­ba­ho sang wa­lo ka oras, anom ka ad­law ka­da se­ma­na. Pa­re­ho si­la nga na­wad-an sang tra­ba­ho sa lockdown, kag na­pi­li­tan nga mag­say­lo-say­lo sa mga pa­mil­ya pa­ra ma­pun-an ang ki­na­hang­la­non sa pag­ka­on. Ini ba­ngud may na­ba­ton si­la nga kum­pen­sa­syon nga bu­gas ha­lin sa gi­nat­ra­ba­hu­an nga kum­pan­ya kag ayu­da. Prob­le­ma ni­la ang transpor­ta­syon kag ka­lu­wa­san pa­kad­to sa tra­ba­ho. May gi­na­pa­ga­mit kay Gladys nga face shi­eld sa tra­ba­ho pe­ro ki­na­hang­lan nga ibi­lin ini sa tin­da­han kon mag­pau­li si­ya. Ki­na­hang­lan ni­ya nga mag­ba­kal sang kau­ga­li­ngon nga face mask kag face shi­eld pa­ra sa bya­he. No work, no pay/hazard pay ang po­li­si­ya sang gi­nat­ra­ba­hu­an ni­ya.

Si Luz, 50 tuig ang edad, pi­la na ka de­ka­da nga la­ban­de­ra. Na­ga­ki­ta si­ya sang abe­reyds nga ₱6,000 ka­da bu­lan sa ha­los bi­log nga ad­law nga pag­pang­la­ba. Ara sa ₱8,400 ang ma­lab-ot nga ki­ta kon iu­pod ang swel­do sang iya ba­na nga na­gat­ra­ba­ho bi­lang ca­re­ta­ker sang isa ka ma­no­kan. Ku­lang pa ini sa gas­to sa pag­ka­on ni­la kag ila du­ha ka anak.