Samtang nagahilapit ang eleksyon 2022, nagabaskog ang hugong sa nagkalainlain nga bahin sang pungsod angot sa baklanay sang mga boto gamit ang mga makina nga Smartmatic. Suno mismo sa pila nga nagadalagan para sa lokal nga pusisyon, may mga ahente sang Smartmatic nga nagasukot sang ₱60 milyon kabaylo sang pagsiguro sang pagdaog sang isa ka kandidato.

“Sa nagligad nga eleksyon, ₱7 milyon lang ang ginasukot para magdaog,” suno sa isa nga nagakandidato. “Mas mataas na subong posible bangud napamatud-an nga masarangan gid nila ang dinaya. Nagdaog ang mga nagbayad kag wala man sang natabo sa mga protesta nga elektoral sa lokal nga lebel.”

Madumduman nga mayorya sa mga nagdaog sa eleksyon 2019 mga kandidato nga ginbuhusan sang pondo kag resorsa sang partido kag alyadong partido ni Rodrigo Duterte. Ini ang eleksyon nga may padron nga ginbansagan nga “60-30-10” o pagbahin-bahin sang boto sandig sa gintalana nga 60% ang magakadto sa mga kandidato sang administrasyon; 30% para sa oposisyon; kag 10% para sa iban pang kandidato.

Ini man ang eleksyon nga nabuyagyag ang vote-shaving o pagkabuhin sa mga boto sang mga progresibong partido nga nagadalagan sa sistemang party-list. Sa ginhimo sadto nga imbestigasyon sang Anakpawis sa isa ka klaster sang mga presinto, nagwa nga malayo sa numero sang mga myembro nga nagboto ang ginpadala sang Smartmatic nga boto nga nakuha sang partido sa lugar. Sistematiko kag kalkulado nga ginbuhinan ang mga boto sang partido para siguruhon nga indi sini malab-ot ang rekisito nga numero para makapungko ang mga tiglawas sa Kongreso.

“Daw madyik,” suno pa sa nainterbyu sang Ang Bayan nga kandidato. “Nakaprograma na sa mga makina kon kay sin-o magakadto ang mga boto antes pa ang botohay.”

Ginhimutig sini ang ginapabugal sang Commission on Elections nga “99% accuracy” o kahustuhan sang mga makina sang Smartmatic.

Sistemang nga indi masaligan

Sang Enero 28, ginbuyagyag mismo sang upisyal sang Cybercrime Investigation and Coordination Center (CICC) sa idalom sang Department of Information and Communications Technology sa isang pagbista sa gintingub nga komite sang mga kongresista kag senador nga “nakompromiso “ kag indi masaligan ang dekompyuter nga sistema sang isipay sang kumpanyang Smartmatic. Ginbuyagyag ini pagkatapos mabalita nga nasulod sang mga hacker ang mga server sang Comelec kag nakuha ang mga sensitibo nga impormasyon halin diri. Ginpanginwala ini sang mga upisyal sang komisyon kag gin-aprubahan man sang CICC. Sa baylo, gintudlo sang CICC nga ang mga server sang Smartmatic ang “nakompromiso” bangud sa mahina nga sistema sini.

Nagalab-ot sa ₱3.1 bilyon ang kantidad sang mga kontrata nga ginhatag sang Comelec sa Smartmatic USA Corp. kag lokal nga subsidyaryo sini nga SMMT-TMI (Smartmatic Philippines) para sa eleksyon 2022. Lakip sa ginbayaran sang Pilipinas ang automated election software, serbisyo nga transmisyon sang mga boto, pagkay-o sang mga vote counting machine nga gingamit sa nagtaliwan nga eleksyon kag pagbakal sang dugang nga 10,000 makina kag ekstra nga mga baterya. Sa malip-ot nga pulong, ang Smartmatic ang magabaton sang boto, magaisip kag, magakonsolida sang mga boto halin sa nagkalainlain nga mga presinto kag magapadala sang mga resulta sini sa Comelec. Ang bilog nga proseso indi hayag sa publiko kag wala sang kasiguruhan ang mga botante, mga tagabantay kag bisan ang Comelec, nga nagaisip o nagaisip nga husto ang kada boto.

Apat ka beses na nga nakuha sang Smartmatic ang matambok nga kontrata para sa dekompyuter nga eleksyon. Umpisa 2010 naglab-ot na sa kabilugan nga ₱20.85 bilyon ang pondo nga nahuthot sini halin sa kaban sang Pilipinas. Puno sang anomalya ang proseso sang paghatag sang mga kontrata nga ginadalahigan sang mga mataas nga upisyal sang Comelec.

Ang dekompyuter nga sistema sang isipay madugay na nga ginbasura sa madamo nga pungsod kag ginbalik ang manu-mano nga pag-isip sa lebel-presinto, samtang ginapabilin ang elektroniko nga sistema sang pagkanbas sang boto.

Ginpalubha sang dekompyuter nga pagboto kag isipay ang pribado nga kontrol sa eleksyon kag ang malaparan nga pagpangdaya diri. Bangud uyat sang mga dumuluong nga tag-iya, ila mga inhinyero kag ahente sang Smartmatic ang software kag mga makina nga ginagamit sa pagboto, pag-isip sang boto kag pagpadala sang mga resulta sa mga presinto, masarangan gid nila nga pasilabtan kag manipulahon ang eleksyon halin sa lebel-lokal tubtob nasyunal. Katuwang sang tradisyunal nga baklanay sang boto sa mga baryo kag komunidad, sin-o man ang may pinakadaku nga resorsa ang makapangawat sang eleksyon.