Binansagan ng grupong Kontra Daya na “pinakamalala sa kasaysayan” ang katatapos lamang na eleksyon dulot ng napakaraming aberya sa araw ng botohan at sa tuluy-tuloy na paglaganap ng disimpormasyon sa panahon ng kampanya.

Sa taya ng grupo, umaabot sa 1.1 milyong boto ang nawalan ng saysay dulot ng aberya sa halos 2,000 vote counting machine o VCM. Nagdulot ang mga aberya ng kaguluhan laluna sa mga presinto kung saan “pinayuhan” ang mga botante na iwan na lamang ang kanilang balota sa mga upisyal sa eleksyon. Dahil sa sobrang tagal ng pagpapalit ng mga makina (may ilan na buong araw bago napalitan), marami ang napilitang iwan na lamang ang kanilang boto at hindi na naghintay ng resibo para rito. Maraming botante ang hindi na nakaboto dahil sa tagal ng paghihintay. Imbes na agapan, tumanggi ang Commission on Elections na palawigin ang oras ng botohan.

Ayon sa grupo, nakatanggap sila ng 577 ulat ng di paggana ng mga VCM, 152 ulat ng iligal na pangangampanya, 109 ulat ng bilihan ng boto, at 55 ulat ng red-tagging sa mismong araw ng botohan. Mas marami pa rito ang di na nakaabot sa grupo, kabilang ang malawakang pananakot at bilihan ng boto sa kanayunan. Ayon sa Comelec, hindi bababa sa 1,800 ang VCM na nagka-aberya.

“Ang kongklusyon sa eleksyon ay simple lang,” ayon kay Danny Arao, kumbenor ng Kontra Daya. “Ito ang pinakamalala. Ito ang pinakabulok. At ito ang pinakawalang kahihiyang dinaya.”

Samantala, tinukoy ng mga statistician (mga eksperto sa estadistika) at akademiko ang binansagan nilang “salamangkang 68:32,” o ang walang pagbabagong agwat sa pagitan ng mga itinatalang boto nina Ferdinand Marcos Jr at Leni Robredo sa unang mga oras ng di upisyal na bilangan sa gabi ng Mayo 9. Ito ang kanilang naging kongklusyon sa isinagawang porum kahapon, Mayo 12, kaugnay sa naganap na halalan. Ayon sa kanila, maaaring ipaliwanag ng mga statistician ang “salamangkang 68:32” na naganap sa pagbibilang ng mga boto pero hindi maitatanggi na batbat ng disimpormasyon at iregularidad ang nagdaang eleksyon.

“Wala kaming masasabing di pangkaraniwan kaugnay sa mga estadistika, pero may posibililad pa ring may naganap habang ibinabato ang mga resulta,” ayon kay Erniel Barrios, isang propesor ng statistics. “Ang tanging paraan para maberipika ito ay sa pamamagitan ng manwal na pagbibilang ng mga boto.”

Lampas sa bilangan, mayor na salik sa eleksyon ang disimpormasyon, strategic branding (matagalang pagbubuo at pagpapalaganap ng imahe o reputasyon) at algoritmo sa social media. “Pwede kang makulong sa isang algoritmo kung saan pawang fake news lang ang mababasa mo — at ang tunay na balita ay di na makapapasok sa iyong algoritmo,” ayon kay Rachel Khan, associate dean ng UP College of Mass Communication at koordineytor ng Tsek.ph.

Pinuna ng mga akademiko ang paggamit ng “di kumpleto” na mga sarbey tulad ng Pulse Asia at Google Trends para pangunahan ang mga resulta. “Ang mga ito ay nakabatay sa pagtingin. Madali itong magbago-bago.”