Human na ang gyera. Kini ang deklarasyon sa Taliban niadtong Agosto 16 human gisakmit sa mga manggugubat niini ang Kabul, sentro sa Afghanistan, ug tapuson ang 20 ka tuig nga okupasyon sa US ug papet niining gubyerno. Sa wala pa ang hingpit nga pagsulod sa Taliban sa Kabul, milayas na si Ashraf Ghani, papet ng presidenteng sa US, busa dihadiha dayon nga natukod ang bag-ong gubyerno. Ang Taliban ang nagharing pundok sa Afghanistan dihang unang gilunsad sa US ang gyerang agresyon niini niadtong 2001. Gianunsyo na sa grupo ang pagtukod sa Islamic Emirate of Afghanistan sa pagbalik sa gahum niini.

Gibwelo sa Taliban ang opensiba aron bawion ang estado poder niadtong Mayo 4, human gianunsyo sa US ang pagsugod sa pag-atras sa mga pwersang pangkombat sa nasud. Sulod lamang sa duha ka bulan, nakontrol sa Taliban ang katunga sa mga distrito, lakip ang mga teritoryong okupado sa mga karibal niining warlord. Luyo niini, gikaminusan ni US Pres. Joseph Biden ang grupo niadtong Hulyo ug gisulting “dili kayanon” sa “75,000-katawo” niini nga puuhon ang kapin 300,000-katawong Afghan National Army (ANA) nga gibansay, gipondohan ug giarmasan sa US.

Niadtong Agosto 6, nasakmit sa Taliban ang una niining syudad—ang Zaranj. Sa maong panahon, gibanabana sa US nga mamahimong mahagba ang kabisera sulod sa 90 ka adlaw. Sa aktwal, ang halos walay babag nga pagkubkob sa Kabul ug sa 20 pa ka sentrong lungsod nahitabo sulod lamang sa napulo ka adlaw. Giduyugan kini sa kampanya sa pagpangumbinsi ug mga saad nga hatagan og amnestiya ang tanang mga sundalo sa ANA. Wala misukol ang papet nga armadong hukbo ug misibat na hinuon, misurender o kaha mipaling dihang giatake ang ilang mga syudad.

Napuliki ang US nga igawas sa nasud ang mga ginsakpan niini niadto usang Agosto 16. Lakip sa mga wala nakagawas ang 2,500 ka migranteng mamumuo, kung asa 132 mga Pilipino. Atubangan sa hulga sa kabangis sa daghang Afghan ug mga langyaw, giawhag sa 60 ka nasud ug sa United Nations ang Taliban nga tugutan ang kinsamang gustong mopahawa.

Kabilin nga kadaut ug kalisud

Walay pareho nga kadaut ug kalisud ang kabilin sa US sa 20 ka tuig nga okupasyon niini sa nasud. Matud sa usa ka pagtuon sa US, mikabat sa 3,487 ka sundalong Amerikano ug ilang mga kaalyado, halos 4,000 ka pribadong “kontraktor,” 80,000 ka sundalong Afghan ug kapin 84,000 sa han-ay sa “oposisyon” sa 2001-2021 ang napatay sa “walay katapusang gyera.” Adunay mga banabana nga mikabat sa 875,000 ang napatay nga mga sibilyan. Anaa sa 3.5 milyon ang nadisloka tungod sa mga panagsangka.

Mikabat sa $2.26 trilyong pangpublikong pondo ang giusik-usikan sa US gikan 2001 hangtud 2021. Kadaghanan niini ($933 bilyon) ang kabahin sa pondo sa Overseas Contingency Operations, ang operasyong “kontra-terorismo” sa laing nasud sa US Department of Defense.

Migasto ang US og $144.98 bilyon alang sa rekonstruksyon ug $36.29 bilyon aron tukuron ang papet nga estado sa unang 10 ka tuig sa okupasyon. Matud sa Special Inspector General for Afghanistan Reconstruction, dili moubos sa 20% sa pondo niini ang giwaldas o gikurakot sa mga upisyal nga Afghan. Lakip dinhi ang $1 bilyong pondo alang sa pagtukod sa mga eskwelahang molangkob sa mga batang babaye, usa ka programang gigamit aron hatagag rason ang okupasyon.

Biyaan sa US nga guba ang lokal nga ekonomiya sa Afghanistan. Nag-abereyds lamang sa 2.5% ang paglambo niini sa 2015-2019, sukad nga magpagamay ang US sa tropa dinhi. (Ayha niini, anaa sa 8% ang tinuig nga abereyds sa pag-usbaw sa GDP tungod sa dagkung base militar.) Nag-negatibo og 2.8% ang pag-usbaw sa GDP sa nasud niadtong 2020.

Sa parehong tuig, misaka ngadto sa 37.9% ang tantos sa disempleyo. Dakung bahin niini bunga sa pagsirado sa mga base militar nga nag-empleyo sa halos 40% sa mga Afghan. (Sa Kabul, adunay panahong 90% sa populasyon nahikot ang panginabuhian sa embahada ug base militar sa US.)

“Huyang” ug nakasandig sa internasyunal nga ayuda ang ekonomiya, matud sa World Bank. Niadtong 2019, 22% sa gross national product niini naggikan sa internasyunal nga mga ahensya. (Adunay panahong hangtud 80% sa nasudnong badyet ug 40% sa GDP naggikan sa langyawng ayuda.) Walay natukod nga istableng imprastruktura. Wala napalambo ang agrikultura kung asa nakasandig ang 60% sa populasyon. Kaylap ang kriminal nga mga aktibidad sama sa ismagling ug merkado sa opium poppy, ang tanum nga ginagamit sa produksyon sa iligal nga drogang heroin.

Labaw nga naglisud ang kinabuhi sa mga Afghan sa paghagurus sa pandemyang Covid-19. Anaa sa 75% ang nagsulting wala silay nadawat nga ayuda gikan sa (napalagpot nga) gubyerno. Mikabat sa 36% ang nagsulting nakasinati sila og krisis sa pagkaon. Anaa sa 72% sa populasyon ang nabuhi sa kalisud, mas taas kumpara sa 55% niadtong 2019.