Naglab-ot na sa ₱78.45 milyon ang kabilogan nga kantidad sang kahalitan sa sektor sang agrikultura tuga sang tig-ilinit sa Negros Occidental kag bahin sang Western Visayas, rehiyon nga pinakanaigo subong sang El Niño. Onse (tatlo ka syudad kag walo ka banwa) sa kabilogan nga 32 ka munisipalidad sini ang pinakaapektado sang tig-ilinit. Linibo ka pamilya ang naga-agum subong sang kagutoman kag kakulang sang mainom nga tubig.

Sa atubang sang kapabayaan sang lokal nga gubyerno kag sang rehimen US-Marcos, kapid ang wala untat nga militarisasyon, wala sang iban nga balikdon ang masang mangunguma kundi mag-ululupod para kolektibo nga atubangon ang halit sang tig-ilinit.

Pagpanukot sa gubyerno

Koordinado kag huluhalintang ang plano sang mga hugpong sang mangunguma sa pagtib-ong sang kampanyang masa sa Negros Occidental para atubangon ang El Niño. Ginsuguran na nila ang mga konsultasyon, pagsinapol kag kampanya nga pagtuon sa lebel sang barangay, kag target nila nga pasangkaron tubtob sa lebel sang banwa kag distrito. Ginahanda nila ang isa ka petisyon nga nagaunod sang ila panawagan sa gubyerno para sa nagakaigo nga ayuda, pagkaon kag subsidyo sa ila nga produksyon.

Ginapangatubang subong sang masang mangunguma sa prubinsya ang pagkaguba sang ila nga pananom. Bugtong nga 41,140 ektarya lang sa 94,297 ektarya nga target sang irigasyon ang may patubig, nga subong apektado man sang tig-ilinit. Panaysayon sang isa ka mangunguma, “wala na kami nakahimo sang 3rd cropping sang humay tungod nagasalig lang kami sa ulan para sa patubig.”

Tuga sini, ang iban ang nagaplano na lang magtanom sang mais para makasabat sa ila nga pagkaon. Sa gihapon, indi pa sila sa makasugod tubtob nga wala sang tulo sang ulan para sa patubig. Ang iban naman, nagtanom sang utan kag subong maukod nga nagapanag-ob sang tubig sa layo nga mga bubon para ipamunyag. “Naubusan na sang ginakuhaan, bisan gagmay nga sapa wala na sang tubig,” saysay sang isa pa.

Sa bilog nga pungsod, 67% lang sang target sang gobyerno nga pauswagon nga mga irigasyon ang ipatuman sini sa nagligad nga tuig. Madamo nga kalog ang wala na napuslan, ginabalhin-gamit kag naguba na sang dalayon. Malala nga buhin man ang patubig para sa irigasyon halin sa mga dam tungod ginatigana ini sa industriya kag serbisyo nga pangkuryente.

Mangin ang mga sinagod nga sapat nila ang apektado man. Wala na sang malawigan sang karabaw, baka, kanding, kag iban pa nga sinagod nga sapat tungod kaging na ang mga hilamon kag wala na ini sang makaon. May mga sapat na nga napatay tungod sa sobra kainit.

Indi lang palangabuhian, kundi mangin ang ikaayong-lawas sang mga residente ang apektado sang El Niño. Ang sobra nga init nga nabatyagan ang nagresulta na sang epidemya pareho sang ubo, hilanat, sip-on kag iban pa nga mga sakit. Nalista man sa pila ka erya ang mga kaso sang stroke, pagtaas sang blood pressure, kag dali hapuon.

Sa atubang sini, sobra sila nga nainsulto sa ahaw nga ₱2,500 nga ayuda nga ipanagtag sang lokal nga gubyerno sa mangunguma nga may tatlo ka ektarya nga humayan. Kung sa ila, tuman ka ulihi kag kaangay nga pakitang-tao lang man ang ₱15 milyon nga pondo para pambakal sang mga pump kag kagamitan para sa patubig.

Panindugan nila, kung indi sila hatagan sang mahinungdanon nga bulig, handa sila nga maghulag sang ululupod para sa dayalogo kag komprontasyon sa lokal nga mga ahensya.

Dagyaw-alayon

Para makabulig sa produksyon, ginbuhi sang mga mangunguma ang dagyaw-alayon, ang tradisyunal nga porma sang pagbinuligay sa pagpanguma sa rehiyon.

Sa sur nga bahin sang Negros Occidental, gintalana nga komunal nga talamnan ang isa ka erya sa duta nga bungkalan nga nadaog sa isa ka kampanya. Nahisugtan nila nga mais ang itanom sa duta. “Pauna nga aspeto ini sa kooperasyon…ginasunod namon ang balayon sang “work points,” pagbahin sang mangunguma nga tumalambong. Kada gab-i, nahisugtan nila nga ang grupo sang kababainhan ang mamunyag sa maisan.

Nagbunga man ang pagpakig-ugyon kag hilikuton alyansa nila sa nahanunga nga pwersa sa komunidad. Sa ila, dako nga bulig ang mga hose nga ila nakuha nga suporta. Ini ang ginagamit nila sa pagpamunyag ilabi na kag layo ang ginakuhaan sang tubig.

“Mas napauswag ang amon binuligay ilabi na sa panahon sang El Niño…ilabi na kag manugtapos na man ang trabaho sa mga kampo (tubohan),” base pa sa isa ka mangunguma. Makabulig man ini, hambal niya, sa makuhaan sang pagkaon subong nga tig-ilinit. Sa sini nga panahon, napamatud-an pa sang isa ka mangunguma nga, “wala sang iban nga masaligan kundi ang amon pagbinuligay.”