Indi lahug-lahog ang magtrabaho sa pabrika sang delata nga tuna sa General Santos City. Suno mismo sa mga mamumugon diri, daw “ginapanitan” sila sa kabudlay sang mga kundisyon sa pagtrabaho. Daog pa nila ang delata nga tuna nga ginaluto sa oven (hurno), siling nila. Sobra ang ila nga pagtrabaho apang tuman ka kulang naman ang ila nga sweldo kag mga benepisyo.

Ginbansagan nga “Tuna Capital” sang Pilipinas ang General Santos City bangud sa bugana nga suplay sang tuna sa kadagatan sini. Sang 2020, nakaprodyus ini sang 254,779 metriko tonelada (MT) sang nagkalainlain nga klase sang tuna. Ginabug-os sini ang 26.12% sang kabilugan nga 975,205 MT sang tanan nga klase sang isda nga komersyal sa pungsod.

Sa subong, may pito nga tuna cannery sa syudad. Pinakadaku ang operasyon sang Century Tuna Corporation nga ginapanag-iyahan sang pamilya Po. (Sang nagligad nga tuig, naglista sang $1.45 bilyon ang pamilya bilang ika-16 pinakamanggaranon nga pamilya o indibidwal sa Pilipinas.)

Nagaempleyo ang pito ka pabrika sang indi magnubo sa 25,000 mamumugon.

Ang mga pabrika may gintingob nga kapasidad nga magproseso sang 950 MT sa isa ka adlaw. Halos tanan (90%) sang mga produkto sini ginaeksport sa USA, Germany, Japan, kag mga pungsod sa Europe, Asia kag South America.

Sang 2020, naglista ang lokal nga industriya sang tuna sang 134,412 tonelada nga bolyum sa eksport nga nagabalor sang $480.90 milyon (₱23.74 bilyon). Pinakadaku diri ang mga delata nga produkto nga nagalab-ot sa 88,547 MT kag nagabalor sang $344.406 milyon (₱17.0028 bilyon).

Ang tuna nga skipjack o panit nga ginasuplay sang lokal kag dumuluong nga mga daku nga komersyal nga barko nga pangisda ang nagapanguna nga ginagamit nga sangkap sa mga produkto nga delata.

Nag-agi sa walo ka tikang ang pagmanupaktura sini: pagtipon, pagpasungaw kag pagpatay kag paghiwa sang mga isda; pagseparar sa mga unod santo sa kalidad; pagtimpla sang mga sangkap para sa paghimo sang delata; pagselyo sang mga delata; kag pagluto sang mga selyado nga delata sa isa ka daku nga hurno.

Manwal o manumano ang tanan nga bahin sang proseso maluwas sa pagpatay kag paghiwa sang mga isda nga ginagamitan sang makina. Liwat na lang nagagamit sang makina para sa pagbutang sang petsa, paglimpyo kag pagbutang sang label (etiketa) sa mga lata.

Ang kada pabrika may kaugalingon nga sistema sang kota kag insentiba nga nakadisenyo para magpuga sang pinakamataas nga sobra nga balor halin sa mga mamumugon. Ang mga superbisor ang nagatakda sang kota kag nagabaton sang insentiba kon nakaabot sa kota ang mamumugon. Mas gamay nga insentiba ang mabaton sang mga mamumugon kon ginapuga nila ang ila nga mga lawas para malampasan ang kota.

Masami ang mga aksidente sa trabaho, pareho sang pagkapilas sa pagkuha sang mga bukog o indi gani pagkapaso sa pagpanit sang mainit nga isda.

Masami nagalab-ot sang tubtob 12 oras ang relyebo sang trabaho labi na kon madamo ang suplay sang isda. Sa halos bilog nga panahon nga ini, nakatindog kag nakauyat sa mainit nga isda ang mga mamumugon samtang istrikto nga ginabantayan sang mga superbisor.

Halin sa nagkalainlain nga mga prubinsya sang Mindanao kag Visayas ang daku nga numero sang mga mamumugon sa pabrika sang delata nga tuna. Mayorya (85%) sa ila kababainhan kag nagaagi sa mga ahensya o “kooperatiba” sa paghimo nga may kontrata na sa mga kapitalista.

Bangud kontraktwal, lima tubtob anom ka bulan lang ang ila nga kontrata samtang isa ka tuig man sa mga direkta nga ginaempleyo. Sa mga kontrata, nabutang nga dapat nagabaton sila sang rehiyunal nga minimum nga ara sa ₱326/adlaw nga wala pa sang sangkatlo sa makabuhi nga sweldo. Sa aktwal, may mga nagabaton sang 12%-15% mas manubo sini. Depende man sa kapitalista ang paghatag sang mga benepisyo. “No work, no pay” ang sistema nga ginapatuman sa mga pabrika.

Istrikto ang aksyon pangdisiplina pareho sang suspensyon sa nakasayup nga mamumugon nga wala sang ginaagyan nga nagakaigo nga proseso. Arbitraryo man ang proseso sang pagpahalin sa ila.

Suno sa mga mamumugon, istrikto nga ginadumili nga magtindog o mag-entra sa mga unyon o asosasyon sa pagtrabaho. Wala sang nagatiglawas sa ila sa sulod sang mga pabrika. Bangud diri, madamo ang nagahipos na lang sa kahadlok nga mapahalin kon magreklamo.