Ang Agosto 9 International nga Adlaw sang Tumandok nga Pumuluyo, suno sa United Nations. Ginadumdom ang adlaw nga ini sang mga pungsodnon nga minorya sa Pilipinas nga wala untat nga nagabato para sa ila duta kag mga kinamatarung. Lakip sa mga ini ang Lumad sa malayo nga nabagatnang Mindanao nga nagaantus sang dinekada nga pagpang-atake, labi na sa idalom sang layi militar ni Ferdinand Marcos Sr.

Umpisa dekada 1950 natabo ang pinakamalala nga pagkaguba sang kagulangan sa nabagatnang Mindanao. Lapnagon ang pagpandambong sang mga dumuluong nga kumpanya dulot sang Parity Law nga naghatag sang kinamatarung sa US kag imperyalistang kumpanya nga himuslan ang dunang manggad sang Pilipinas. Gingamit sang mga ini ang papet nga estado kag reaksyunaryong armadong kusog para palayason ang mga Lumad kag agawon ang manggad nga bugana sa ila mga kadutaan. Ini man ang nagtulod sa mga tumandok nga maglunsar sang mga armado kag di armadong pag-alsa para pangapinan ang mga komunidad.

Naglapnag sang dekada 1950 kag 1960 ang mga pag-alsa batuk sa pagpangtroso, pagpalapad sang mga rantso kag pagpang-agaw sang duta sang pila ka lokal nga burukrata sa Sarangani kag South Cotabato. Sa Davao del Sur, ginpalayas sang mga Klagan sa Malita si Capt. Villamor, isa ka upisyal sang hangaway nga Amerikano nga nang-agaw sang duta kag naghimulos sa mga Lumad.

Para pangapinan ang interes sang mga daku nga negosyo, naglunsar ang Philippine Constabulary sang lapnagon nga operasyon sa Malungon, Tampakan kag mga lugar sa palibot sang Mt. Matutum sang umpisa sang dekada 1960. Bangud sa nagsingki nga kinagamu wala matalupangdan sang pumuluyo ang pagsulod sang Dole Philippines sa Polomolok, Tupi kag Mt. Matutum sang 1963. Sa panahon nga ini masobra 200 ka mga tumandok nga nagapamatuk sa plantasyon ang ginpatay sang mga suldado kag paramilitar nga nagadepensa sa kumpanya.

Naghimo ang US kag Japan sang tagsa-tagsa nila nga eksplorasyon sang petrolyo kag salsalon sa pila ka bahin sang Maasin kag Alabel sang 1965 kag 1968. Pag-abot sang 1969 ginsuguran sang Sierra Madre Corporation, isa ka kumpanyang Amerikano, ang operasyon sini. Pero ginbatuan ini sang mga B’laan gani napilitan ini nga mag-atras pagkatapos ang duha ka tuig.

Sa ulihi nga mga tuig sang dekada 1960, nangibabaw ang armadong pag-alsa sang mga B’laan sa Kyumad, Alabel kag nagsunson ang mga pag-atake sa mga rantso. Sa tuyo nga pahipuson ini nakigdayalogo si Ferdinand Marcos Sr sa mga lider sang pag-alsa sang 1971. Ginpromisa sang rehimen nga igahatag sang gubyerno ang ila demanda nga kilalahon ang dutang ansestral sang Kyumad sa kundisyon nga magpaidalom ang tribu sa programa sang Presidential Assistance for National Minorities (Panamin).

Kalakasan kag pagpaniplang

Gindungan ni Marcos ang maigting nga armadong pagpang-atake kag Panamin para nyutralisahon ang pag-alsa sang mga minoryang komunidad. Ginbutang ni Marcos bilang pangulo sang ahensya ang iya kroni nga si Manuel “Manda” Elizalde.

Nangin kontrobersyal si Elizalde kag ang Panamin sa mga programa sini sa komunidad nga T’boli sa South Cotabato. Pagkatapos ideklarar ni Marcos ang Kematu bilang kabahin sang 5,224 ektarya nga sakup sang Tagabili Reservation gintukod diri ni Elizalde ang sentro sang operasyon sang ahensya. Pero wala magdugay inumpisahan na ang operasyon sang mina sa Kematu sang himbunanay Marcos-Elizalde kag pila ka lider sang tribu.

Tuig 1971, ginkibot nanday Marcos kag Elizalde ang bilog nga kalibutan sa “pagkadiskubre” kuno sang isa ka grupo sang “Stone Age people” nga nagapuyo sa isa ka kweba sa bukid sang Tasaday sa Lake Sebu, South Cotabato. Gilayon nga gindeklarar ang pagtalana sang 19,000 ektarya bilang Tasaday Reservation para protektahan kuno ang “tribu sang Tasaday”.

Pero sang magdugay nabuyagyag ang mga kabutigan sang diktadurya kag pagpakuno-kuno sini nga makatawo. Naggwa nga isa ka maniobra pangpulitika lang ang “pagkadiskubre” sang Tasaday para salbaron ang imahen ni Marcos. Ginkasangkapan man ang pagtukod sang mga reserbasyon para siguruhon sang hubon Marcos-Elizalde nga sila lang ang makapanginpulos sa mga dunang manggad kag nabilin nga kagulangan sa dutang ansestral. (Sa masunod nga isyu: Mga madinalag-on nga pagbato sang mga Lumad sa panahon sang layi militar.)