Nagsala ang rehimen US-Marcos sa pagpinsar nga matapos sini ang armado nga rebolusyonaryong pagbato sang masang Bol-anon sang patarasak sini nga ginmasaker ang nadakop nga lima ka Pulang hangaway sang Bagong Hukbong Bayan (BHB) kag mga kadre sang Partido sa Barangay Campagao, Bilar, Bohol sadtong Pebrero 23. Indi malikawan, dako ang nadula sa masang mangunguma sa Bohol kag pumuluyong Pilipino ang pagkamartir sang lima nga wala sang pagpangduha-duha nga nag-alagad sa ila nga interes. Amo pa man, ang ila nga kabuhi kag sakripisyo ang nagserbe nga inspirasyon sa padayon nga pagsanyog sang rebolusyonaryong paghimakas sa prubinsya.

Sugod sang ginhunol ang binhi sang rebolusyonaryong kahublagan sa Bohol sadtong dekada 1980, wala ini bisan kis-a lubos nga naperdi sang reaksyunaryo nga estado. Sa pihak sang pasulit-sulit nga deklarasyon nga “insurgency-free” na ang prubinsya, wala kasan-o man nagtahaw ang kalayo sang rebolusyon sa Bohol. Tungod nagapabilin ang pagpamigos kag pagpanghimulos, wala naperdi ang rebolusyonaryo nga pagbato sa isla.

Kahimtangan sang masang Bol-anon

Naga-antus ang mayorya sang 1.39 milyon nga pumuluyo sang isla, ilabi na ang masang mangunguma. Nagapanguna nga produkto diri ang humay kag mais, amo man ang lubi, saging, kamoteng kahoy, sab-a kag oil palm.

Sa kabilogan nga 482,100 ektarya nga duta sa prubinsya, 273,950 ang pang-agrikultura, kag 101,271 ang nakategorya nga kagulangan. Ginkilala ini nga “food granary” sang Central Visayas tungod sa dako nga produksyon sang pagkaon. Sa datus sadtong 2018, 26% ukon 70,117 ektarya sang dutang pang-agrikultura ang humayan. Sa mga ini, 56% lang ang may husto nga irigasyon.

Ginakahangaw-an subong sang mga mangunguma ang halit nga tuga sang El Niño sa mga humayan. Isa sa mga mangunguma nga ini si Tatay Boying, nga tuman nga nagakabalaka sa iya talamnan tungod sa nag-igo na “dry spell” (manubo sa normal nga lebel sang ulan) sa Bohol.

“Mabudlay ang patubig tungod nagasalig lang kami sa ulan…sa iban nga lugar may irigasyon, pero pipila lang ang nagapulos, paindisanay pa,” pahayag niya.

Lubha nga kabaliskaran ini sa ginapadayaw sang lokal nga gubyerno sang Bohol sadtong Nobyembre 2023 nga nagtigana sang ₱7.1 milyon para pangbulig sa mga mangunguma kag maapektuhan sang tig-ilinit. Magluwas sa ginagmay, madamo pa sang rekisito ang ginapangayo para makabenepisyo.

Mas ilabi nga pagkapoto ang pagatugahon sang El Niño sa mga mangunguma sang Bohol. Reklamo ni Tatay Boying, sa regular nga pagtanom wala na siya nagaganar, ilabi pa siya nga nagakapigaduhan tungod kulang ang patubig.

Indi magnubo sa ₱11,000 ang kabilogan nga gasto niya sa kada siklo sang pagtanom. Nakaani siya diri sang 456 kilos ukon 12 sako sang humay, kag ibuhin diri ang 2 sako isip bayad sa agalon mayduta. Kung ibaligya magaganar siya sang ₱9,120 sa presyo nga ₱24 kada kilo sang humay. Tungod tuman ka perdi, kag tuman kamahal sang presyo sang bugas sa merkado, wala na lang ginabaligya ni Tatay Boying ang ani.

Ilabi mas dako nga katalagman sa masang Bol-anon ang nagalala kag lapnagon nga pagpanghugakom sang duta sang pribado nga mga korporasyon kag mga agalon mayduta kasabwat ang lokal nga gubyerno. Kabahin diri ang pagpanghugakom sang Bohol Cattle Corporation (BCC), ginapanag-iyahan sang kroni sang mga Marcos, sa 622 ektarya nga duta nga ginapakigbato sang Trinidad-Talibon Integrated Farmers Association (TTIFA). Ginabalewala sang BCC ang mga dokumento nga uyat sang mga mangunguma sa kampanya nga pagpanghugakom sini sa duta nga kabahin sang kabilogan nga 1,973 duta nga ginaangkon sini.

Paantus man sa mga mangunguma ang nagaluntad nga plantasyon sang oil palm sang Philippine Agricultural Land and Mills Development Inc (PALM Inc), ginapanag-iyahan sang kumpanya nga AGUMIL Philippines, nga himbunanay sang mga nagapamuhunan nga Pilipino kag Malaysian. Sadtong 2012, indi magnubo sa 2,500 nga mangunguma nga nagatanom sang oil palm ang nabangkarote tungod sa iskema sang PALM Inc nga tuman kataas sang interes sa pautang kag tuman ka nubo sang bakal sa mga prutas sini. Ginabakal lang sini sadto sa mga mangunguma sang ₱2/kilo. Sa subong, indi mapuslan sang mga mangunguma ang duta nga sadto gintamnan sang oil palm tungod sa kemikal nga ginagamit diri. Ginsakop sang PALM Inc ang yara sa 6,000 ektarya nga duta para sa plantasyon.

Lumos man sa kapigaduhon ang mga mangingisda sa prubinsya nga 33% sang kabilogan nga populasyon. Nagakaperdi sila tungod sa padayon nga pagtaas sang presyo sang krudo, mga kagamitan kag iban pa nga galastuhan. Nagakahangawa man sila nga mawad-an sang palangabuhian tuga sang plano nga 650-ektarya nga reklamasyon sa isla sang Panglao, kag reklamasyon sa Tagbilaran City.

Layo sa tiyan sang masang Bol-anon ang ginapabugal sang lokal nga gubyerno nga 7.1% nga pagtin-ad sa gross domestic product sang prubinsya sadtong 2023 nga naghalin panguna sa turismo. Sa pihak sang kwarta nga ginapasulod sang nagalab-ot sa isa ka milyon nga turista kada tuig, nagapabilin nga pi-ot kag gutom ang masang anakbalhas sa Bohol.

Samtang, kung indi sa gutom ginapatay ang masang Bol-anon, ginapatay kag ginapaantus sila sang militar kag pulis. Sa nagligad nga mga tuig, wala untat ang pagpanumpo sa masang Bol-anon nga nagabato para sa ila kinamatarung sa duta. Subong may yara sang 10 ka bilanggong pulitikal ang napriso sa Bohol kabahin ang 75-anyos nga si Adolfo Salas Sr, katapo nga tigtukod sang pamprubinsya nga tsapter sang Kilusang Magbubukid ng Pilipinas nga Hugpong sa mga Mag-uumang Bol-anon (HUMABOL-KMP). Nagapanguna nga ahente sang terorismo sang estado sa prubinsya ang 47th IB kag ang gintawag nga Task Group Bohol sang Armed Forces of the Philippines kag Philippine National Police.