Gisulti nga usa ka “dili makitang” pwersa sa pamuo ang kababayen-ang mag-uuma. Sa datos sa Center for Women’s Resources niadtong 2018, 644,000 lamang ka kababayen-an ang gilakip sa estado sa sektor sa agrikultura. Ang hinungdan sa gamay kaayong ihap mao nga kadaghanan kanila walay kaugalingong yuta ug nakakategorya sa ihap sa mga “inahan sa banay.” Bisan og nagapartisipar sila sa tanang bahin sa produksyon—gikan sa pagtanum, pag-abono, pagguna, hangtud sa pag-ani, pagbulad, paghaon ug pagbaligya. Gawas sa direktang pag-uma, naga-abag sila sa mga gimbuhaton sama sa pag-andam sa pagkaon, binhi ug uban pa.

Wala ginahatagan ug ginatugbangan og bili ang ilang oras sa pagtrabaho sa balay ug pag-atiman sa mga anak. Tungod kay nakaatang kanila nga paigoan ang kita sa galastuhon sa pamilya, obligado sila nga mangutang o mangita og panginabuhian. Tungod niini, sila ang sagad nga malubong sa utang kumpara sa kalalakin-an.

Sa milabayng tuig, labaw pang misigpit ang partisipasyon sa kababayen-ang mag-uuma sa pwersa sa pamuo taliwala sa doble o tripleng paningkamot nila aron mabuhi ang ilang mga pamilya. Gipas-an nila ang pagkawala sa abot ug trabaho nga gibunga sa daw walay katapusang lockdown. Naglisud sila nga makakita og mga trabahong “sideline” nga pangdugang sa ilang abot tungod sa mga restriksyon sa lihok bisan sulod sa mga baryo.

“Halos katunga lang ang ganansya namo sa ani niadtong 2020 kumpara sa milabay,” saysay ni Jeni, mag-uuma nga kaabag sa gamay nga maisan nga ginaabangan sa iyang bana. Nagkulang sila sa pestisidyo, binhi ug abono tungod kay wala sila nakaapas sa pagpalit ayha ang kalit nga lockdown nga nagpasirado sa mga tindahan. Walay paryente nga nakatabang kanila sa bukid tungod sa mga restriksyon. Naglisud usab sila sa pagbaligya sa ilang produkto tungod kay wala silay masakyan.

Aron makadugang sa kita, nagtrabaho si Jeni isip labandera duha ka beses kada semana. Nagadawat siya og ₱250 alang sa tibuok adlaw nga paglaba. Apan bisan tibuok hapon siya nga magtrabaho, kulang pa gihapon kaayo ang iyang abot.

“Grabe ang stress sa paghunahuna kung paunsa paigoan ang gamay nga kita,” matud niya. “Mas sagad nga kamote o bugas-mais ang pamahaw sa mga bata imbes nga kan-on (bugas-humay). Dili usab kanunay nga anaa sa oras ang kaon.”

Sa gihimong mga sarbey sa Pilipinas ug sa ubang nasud, mas bug-at sa hunahuna sa kababayen-an ang lockdown kumpara sa kalalakin-an tungod kay sila ang kasagarang naga-atiman sa ilang mga pamilya. Sa kahimtang nga pit-os ang kita para sa inadlaw nga panginahanglan, wala sila mahibalo kung unsay buhaton kung ugaling magkasakit ang usa sa kanila sa panahon sa pandemya. Hilabihan ang stress nga nasinati sa mga inahan, ilabina sa adunay mga anak nga may edad 18-paubos. Kini tungod sa tradisyunal nga pag-ako sa mga inahan sa responsibilidad sa pag-atiman ug pagsiguro sa kahimsog sa ilang mga anak.

Sa kaso ni Jeni, nag-eskwela pa ang tulo niyang anak. Natunga ang oras niya sa pagtutok sa pagtuon sa mga bata ug trabaho. “Mikaon og dakung oras ang pagtubag sa modyul nga ginagahin unta sa uban pang trabaho.”

Tinubdan usab sa stress tali sa inahan ug mga anak ang blended learning. Sa kaso ni Thelma, dili na niya makaabag sa gimbuhaton sa balay ang iyang mga anak nga nakatutok sa pagtubag sa mga modyul. “Lisud na kaayong suguon,” matud niya. Bisan og nag-unang trabaho ni Thelma ang gimbuhaton sa balay, nagaabag usab siya sa iyang asawa sa panahon sa tingtanum ug ting-ani.

Sama ni Jeni, nahagba ang kita sa pamilya ni Lola Norma ilalim sa lockdown. Sa pagtanum og singkamas ug utan sila nagakita sa iyang asawa. “Wala namo nabaligya ang ubang ani,” matud niya, “kanhi, sa mga eskwelahan mi nagabaligya busa kulang gyud ang kita.”

Aron madugangan ang kita, nag-alima og baboy ug uban pang hayop si Norma. Dugang pa dinhi, nagaligya usab siya og singkamas ug nagaako og klase-klaseng gimbuhaton sa balay busa wala siyay panahon aron tabangan ang mga apong nagtuon nga anaa sa iyang pag-atiman.