Sa pihak sang ginreport nga mga iregularidad sa plebisito sang Maguindanao sang Septyembre 17, gindeklarar sang Commission on Elections ang “pag-aprubar sang pumuluyo” sa hagna nga tungaon ang prubinsya sa Maguindanao del Norte kag Maguindanao del Sur. Ginabilang ini sang mga lokal nga burukrata kag maimpluwensya nga mga pamilya bilang umpisa sang katumanan sang mga maayo nga handum” para sa prubinsya. Pero para sa mas madamo nga pumuluyo, maila gihapon ang kalinungan kag wala sang maathag nga kalubaran ang ila nga pag-antus.

Isa ang Maguindanao sa nabagatnan sentral Mindanao sa pinakamalapad nga prubinsya sa pungsod. Diri makita ang 288,000-ektarya nga Liguasan Marsh nga ginasiling nagaangkon sang langis kag natural gas nga nagabalor sang $580 bilyon. Ini man ang pinakamalapad nga konsentrasyon sang wetlands (matubig nga kadutaan) sa bilog nga pungsod. Makita diri ang bugana nga pangisdaan kag mga malapad nga talamnan sang palay kag mais. Isa ini nga sentro sang biodiversity nga puluy-an sang mga endemiko nga pispis kag nanarisari nga sahi sang mga hayop kag mga tanom.

Sang 2020, ara sa 1,342,179 ang populasyon sang prubinsya. Mayorya sini mga Moro nga Maguindanao kag Iranun. May daku nga numero man sang mga Lumad nga Teduray, Lambiangan kag Dulangan Manobo. Pinakadaku ang konsentrasyon sang Teduray sa duha ka banwa sa naaminhan nakatundan sang Daguma Range. May daku nga numero man ang iban nga mga grupo sang Lumad sa 39 nga barangay sa siyam nga mga munisipalidad.

Isa ang Maguindanao sa nagapanguna sa listahan sang pinakaimol nga prubinsya sa Pilipinas sa datos sang 2021. Diri nagapuyo ang pila sa pinakamanggaranon kag lubos nga makagagahum nga mga dinastiya nga nagailinaway sa pulitika. Makahas nga nagailinaway ang mga ini gamit ang tagsa-tagsa nga armadong grupo. Sa sulod sang malawig nga panahon sang ila pagginahum nagaeksperensya sang malala nga pag-antus ang pumuluyo sang prubinsya bangud sa grabe nga korapsyon kag wala-untat nga kalakasan.

Mangunguma ang daku nga mayorya sang pumuluyo sa prubinsya. Pangunahon nga problema nila ang kawad-on sang duta kag labaw nga pagpamigos kag pagpanghimulos sang mga manggaranon nga pamilya nga nagakontrol sang mga malapad nga kadutaan. Nagaagi sila sang mapintas nga atake kag wala-untat nga pagpang-agaw sang duta.

Sila ang pinakabulnerable nga biktima sang kampanyang “kontra-terorismo” kag mga pagpamomba sang AFP. Masami man sila nga nadalahig sa mga rido o armadong inaway sang mga pamilya o grupo. Ini ang mga kabangdanan sang lapnagon nga dislokasyon sang ila mga komunidad kag pagkasamad sang ila pangabuhian. Dulot sini ay malala nga kaimulon kag gutom samtang madamo nga bata ang indi makaeskwela o napilitan nga mag-untat sa pagtuon.


Mas magasingki ang kaimulon kag dislokasyon

Ang pagkatunga sa Maguindanao isa ka manipulasyon para italana ang dulunan sang nagailinaway nga mga dinastiya sa pulitika. Kontrolado sang pamilya Sinsuat ang isa ka bahin nga pagakilalahon subong nga Maguindanao del Norte. Sa pihak nga bahin ang kaharian sang mga Mangudadato nga mangin Maguindanao del Sur. Nagalaum ang gubyerno nga sa sini nga porma sang pulitikal nga akomodasyon maresolbar ang mga banggianay sang makagagahum nga mga pamilya. Kahigayunan sang kada bahin para iduso ang ila tagsa-tagsa nga kontrol sa uyat nga teritoryo.

Sa partehanay, wala sang anuman nga layi o programa nga ginplastar para sa kaayuhan sang mga residente sang prubinsya. Sa baylo, pat-ud nga magasingki ang pagpanghimulos kag korapsyon sang mga burukrata.

Mas magasingki pa ang pagpang-atake sang mga agalon nga mayduta nga ara sa gahum batuk sa mga komunidad sang Lumad para agawon ang ila duta kag dunang manggad. Lauman nga magalapad pa ang militarisasyon sa tabon sang “pagdepensa” sa mga Lumad kag Moro batuk sa “terorismo.” Sa likod sini ang mga interes sang mga dumuluong nga kumpanya kag kahimbon nila nga lokal nga burukrata para sa pagtukod sang mga komersyal nga plantasyon sang kahoy, agribisnes kag pagmina.