Bisan pa sa gikatahong mga iregularidad sa plebisito sa Maguindanao niadtong Setyembre 17, gideklara sa Commission on Elections ang “pagpalig-on sa katawhan” sa sugyot nga bahinon ang prubinsya sa Maguindanao del Norte ug Maguindanao del Sur. Giila kini sa mga lokal nga burukrata ug impluwensyal nga mga pamilya isip sinugdanan sa katumanan sa ilahang “nindot nga mga pangandoy” alang sa prubinsya. Apan alang sa mas daghang katawhan, idlas gihapon ang kalinaw ug walay tin-aw nga kasulbaran ang ilahang kalisud.

Usa ang Maguindanao sa habagatang-sentral Mindanao sa kinalapdang prubinsya sa nasud. Dinhi nahimutang ang 288,000 ektaryang Liguasan Marsh nga gikaingong anaay deposito sa lana ug natural gas nga mokabat og $580 bilyon. Kini usab ang kinalapdang konsentrasyon sa wetlands (tubigong kayutaan) sa tibuok nasud. Makit-an dinhi ang abundang mga pangisdaan ug halapad nga mga umahan sa humay ug mais. Usa kini ka sentro sa biodiversity nga puy-anan sa mga endemikong kalanggaman ug lain-laing klase sa mga hayop ug mga pananom.

Niadtong 2020, anaa sa 1,342,179 ang populasyon sa prubinsya. Mayorya niini mga Morong Maguindanao ug Iranun. May dakung ihap usab sa mga Lumad nga Teduray, Lambiangan ug Dulangan Manobo. Kinadak-an ang konsentrasyon sa Teduray sa duha ka lungsod sa amihanang kasadpan sa Daguma Range. Anaa sab dakung ihap sa uban pang mga grupong Lumad sa 39 ka mga barangay sa siyam ka mga munisipalidad.

Usa ang Maguindanao sa nanguna sa listahan sa pinakakabus nga prubinsya sa tibuok Pilipinas sa datos niadtong 2021. Dinhi nagpuyo ang pipila sa pinakaadunahan ug labing gamhanan nga mga dinastiya nga nanagbangi sa pulitika. Kini sila bangis nga nanaglantugi gamit ang ilang tagsa-tagsa ka armadong grupo. Sulod sa dugayng panahon sa ilang paghari, hilabihang nag-antus ang katawhan sa prubinsya tungod sa grabeng korapsyon ug walay pugong nga kapintasan.

Mag-uuma ang dakung mayorya sa katawhan sa prubinsya. Nag-unang problema nila ang kawalay yuta ug nanghinubrang pandaugdaug ug pagpahimulos sa mga adunahang pamilya nga nagakontrol sa halapad nga kayutaan. Nakasinati sila og bangis nga pagpangatake ug walay puas nga pagpangilog og yuta.

Sila ang labing bulnerableng biktima sa kampanyang “kontra-terorismo” ug mga pagpamomba sa AFP. Kanunay usab silang maangin sa mga rido o armadong lantugi sa mga pamilya o grupo. Kini ang mga hinungdan sa halapad nga dislokasyon sa ilahang mga komunidad ug pagkaguba sa ilang panginabuhi. Resulta niini mao ang grabeng kalisud ug gutom samtang daghang kabatan-onan ang wala nakaeskwela o napugos nga mohunong sa pag-eskwela.


Mas mograbeng kalisud 
ug dislokasyon

Ang pagbahin sa Maguindanao usa ka manipulasyon aron itakda ang utlanan sa nanagbanging mga dinastiya sa pulitika. Kontrolado sa pamilyang Sinsuat ang usa ka bahin nga ilhon na karon isip Maguindanao del Norte. Sa laing bahin mao ang gingharian sa mga Mangudadatu nga nahimong Maguindanao del Sur. Nagalaum ang gubyerno nga sa maong dagway sa pulitikal nga akomodasyon maresolba ang mga panaglantugi sa gamhanang mga pamilya. Higayon kini sa matag pundok para iduso ang tagsa-tagsang kontrol sa gikuptang teritoryo.

Sa bahinay, walay bisan unsang balaod o programang gihikyad alang sa kaayohan sa mga lumulupyo sa prubinsya. Hinuon, siguradong mas mograbe ang pagpahimulos ug pangdaugdaug sa mga dinastiyang nagmonopolyo sa gahum. Siguradong mas mosamot ang pagpahimulos ug korapsyon sa mga burukrata.

Mas mograbe pa ang pagpangatake sa mga agalong yutaan nga anaa sa poder batok sa mga komunidad sa Lumad aron ilugon ang ilang yuta ug kinaiyanhong bahandi. Laumang mas magmalukpanon pa ang militarisasyon sa takuban sa “pagpanalipud” sa mga Lumad ug Moro batok sa “terorismo.” Nagpaluyo niini ang mga interes sa mga langyawng kumpanya ug kakunsabo nilang lokal nga burukrata alang sa pagtukod og mga komersyal nga plantasyon sa kahoy, agribisnes ug mina.