Kanunay gakabalaka, kanunay stressed. Syempre, mao ra gyud ni ang among panginabuhian,” paambit ni Nay Myrna, asawa sa drayber sa dyip ug konduktor usab sa pagpamasada, dihang gipangutana sa programa sa rehimeng Marcos nga Public Utility Vehicles (PUV) phaseout. Ingon niini ang kinatibuk-ang gibati sa mga drayber ug opereytor, ilang mga asawa ug pamilya, bisan og subling napairog sa katapusan sa Abril ang gitakdang petsa sa pugos nga konsolidasyon sa mga prangkisa.

Sa milabayng mga bulan, nakighiusa si Nay Myrna sa pakigbisog ug mibarog nga ibalik ang indibiwal nga prangkisa ug hingpit nga ibasura ang mini nga PUV Modernization Program. Sama niya, nakighiusa usab ang 51-anyos nga si Nay Jenny sa mga protesta aron panalipdan ang ilang panginabuhian.

Unsa nalang ang among panginabuhian?

Dyesesays ka tuig nang drayber sa dyip sa usa ka syudad sa Metro Manila ang bana ni Nay Myrna. Kung kaniadto nakaabag pa kanila ang trabaho ni Nay Myrna isip superbisor sa usa ka patahianan, nakasandig na lang karon sila nag-una sa pagpamasada dihang nagkasakit siya ug gitangtang sa trabaho niadtong pandemya. Nagdawat siya kanhi og suhol nga ubos sa ₱15,000 kada bulan ug walay mga benepisyong natagamtaman. Bisan pa man, dakung tabang kini sa pagtubag sa ilang gasto sa inadlaw-adlaw.

Sa kasamtangan, ₱2,800 lamang ang kita nilang magtiayon sa inadlaw nga pagpamasada. Apan ₱850 lamang ang limpyong kita nga mapadulong kanila sa kada 12 ka oras nga pagbyahe. Kini human ikibhang ang ₱800 nga bawndari, ₱150 kada adlaw nga renta sa giabangang kwarto, ug ₱1,000 nga gasto sa gasolina. Dakung paantus usab kanila ang walay-hunong nga pagsaka sa presyo sa lana sa milabayng pito ka semana.

Nabalaka si Nay Myrna ug iyang bana sa planong PUV phaseout tungod kay sa pagpamasada sila naanad. “Ang akong bana, gikulbaan, niadtong gibalita ang phaseout. Syempre mao na gyud ang iyang naandan… dili siya anad sa ubang transportasyon,” pagpatin-aw niya.

Kung hingpit silang sipaon sa kalsada, wala siyay kasayuran kung asa sila mokuha og pangsustento sa inadlaw-adlaw. Sa pagkaon, ₱300 ang gasto sa magtiayon sa usa ka adlaw. Gimakmak niya ang ₱63 nga inadlawng gasto sa pagkaon nga “rekomendasyon” sa gubyero alang sa usa ka tawo. “Mao ba? Unsa imong sud-anon, usa ka bulad?” matud niya.

Dugang sa galastuhon ang maintenance niyang tambal nga ₱200 kada adlaw, lakip ang insulin. Ginapaeskwela usab nila ang Grade 8 nilang anak nga anaa sa prubinsya.

Halos susama ang sitwasyon nila Nay Jenny ug iyang bana nga 17 ka tuig nang nagamaneho. Nabalaka sila, ilabina nga wala nagpasakop sa konsolidasyon ang opereytor sa ilang dyip. Tungod kay pito ka yunit kuno ang isurender sa opereytor, maong wala siya misugot.

Kung mawad-an sila og drayban nga dyip, matud niya, mangita na lang og laing trabaho ang iyang ban. “Wala mi mahimo,” matud niya. Karon naga-sideline siya sa pagpaninda sa karinderya sulod sa garahe sa ilang ruta. Adunay unum ka anak ang magtiayon ug lima dinhi ang nag-eskwela pa. Ang usa Grade 1 pa lang.

Pag-atras sa pugos nga konsolidasyon

Sa konserbatibong datos sa gubyerno niadtong Disyembre 2023, adunay 1,767 ruta sa dyip sa tibuok nasud ang wala miuyon sa konsolidasyon, o 31% kini sa kinatibuk-ang 5,716 ruta sa dyip. Sa mga rutang napailalum sa konsolidasyon, anaa sa 727 ang mas ubos sa 60% ang ang-ang sa konsolidasyon. Pinakadaku ang ihap sa dili konsolidadong ruta sa dyip sa Bicol nga 451 o 68% sa kinatibuk-ang ruta sa rehiyon. Samtang anaa sa 35% usab sa ruta sa dyip sa Metro Manila ang walay konsolidadong mga prangkisa sa dyip.

Gipanghinambog sa Land Transportation Franchising and Regulatory Board (LTFRB) nga “nadugangan” ang ihap sa mga nagpakonsolida sukad nga gi-extend ang panahon sa konsolidasyon. Apan sukwahi dinhi, gitaho sa mga organisasyon sa drayber ug opereytor ang pagtiwalag sa pipila ka mga myembro nila sa pugos nga iskema.

Tungod kay nabutyag ang dunot nga kinauyukan sa pugos nga konsolidasyon ug PUV Modernization, ginabawi karon sa mga drayber ug opereytor ang gisurender nga prangkisa sa pugos nga konsolidasyon. Nabalaka silang masusama sa daghan nang nalugi ug hingpit nga napatay ang panginabuhian tungod dinhi.

Padayon ang pagpamugos sa Land Transportation Office (LTO) sa mga drayber ug opereytor nga magpailalum sa konsolidasyon sa mga prangkisa ug pagailhong kolorum ang ilang mga dyip kung padayon nga mamasada. Nangbahad pa kini nga usa kini ka “krimen” ug mamahimong mag-atubang og multa ug pagkapriso.

Samtang nakasang-at ang pagpatuman sa konsolidasyon, nga kabahin sa mini nga PUV Modernization Program, delikado usab ang panginabuhian sa mga drayber ug opereytor ug ilang mga pamilya. Atubangan niini, nagkahiusa ang ilang singgit: ibalik ang indibidwal nga prangkisa, ibasura ang pugos nga konsolidasyon ug ang mismong pekeng programa sa modernisasyon.