Permi nga ginakulbaan, permi nga stressed (galibog). Syempre, dira lang kami nagakabuhi eh,” pagbahin ni Tiyay Myrna, asawa sang drayber sang dyip kag konduktor man sa pagbyahe, sang pamangkuton sa programa sang rehimen Marcos nga Public Utility Vehicles (PUV) phaseout. Amo ini ang pagkabilogan nga ginabatyag sang mga drayber kag opereytor, ila mga asawa kag pamilya, bisan pa liwat nga naidog sa katapusan sang Abril ang gintalana nga petsa sang sapilitan nga konsolidasyon sang mga prangkisa.

Sa nagligad nga mga binulan, nakig-isa si Tiyay Myrna sa paghimakas kag panindugan nga ibalik ang indibidwal nga prangkisa kag lubos nga ibasura ang bogus nga PUV Modernization Program. Pareho niya, nakig-isa man ang 51-anyos nga si Tiyay Jenny sa mga hublag para ipakigbato ang ila palangabuhian.

Ano ang ikabuhi namon?

Disesays ka tuig na nga drayber sang dyip sa isa ka syudad sa Metro Manila ang asawa ni Tiyay Myrna. Kung sang una makasabat sa ila ang trabaho ni Tiyay Myrna isip superbisor sa isa ka patahian, subong nagapanguna nga ginasaligan nila ang pamasahero sang magmasakit siya kag ginkakas sa trabaho sadtong pandemya. Sang una nagasweldo siya sang manubo nga ₱15,000 kada bulan kag wala mga benepisyo nga makuha. Amo pa man, dako nga bulig ini sa pagsabat sa ila galastuhon.

Sa subong, nagaganar sila nga mag-asawa sang ₱2,800 sa inadlaw nga pagbyahe. Pero ₱850 lang ang ila limpyo nga mapuli sa kada 12 ka oras nga pagbyahe. Ini matapos ibuhin ang ₱800 nga bawndari, ₱150 kada adlaw nga renta sa gina-arkilahan nga kwarto, kag ₱1,000 nga gasto sa gasolina. Tuman kadako nga palaligban man sa ila ang wala untat nga pagtaas sang presyo sang lana sa nagligad nga pito ka semana.

Nagakabalaka si Tiyay Myrna kag iya nga asawa sa nagakabit nga PUV phaseout tungod amo ini ang iya naandan. “Ang asawa ko, ginakulbaan, sadtong ginbalita na ang phaseout. Syempre dira na gid siya anad… indi siya hanas sa iban nga transportasyon,” paathag niya.

Kung lubos sila nga pagasipaon sa kalsada, wala siya nakahibalo kung diin sila magakuha sang pangsustento sa adlaw-adlaw. Sa pagkaon, ₱300 ang gastuhon sang mag-asawa sa isa ka adlaw. Ginasuyaan niya ang ₱63 nga inadlaw nga gasto sa pagkaon nga “rekomendasyon” sang gubyerno para sa isa ka tawo. “Amo na? ano sud-anon mo, isa ka uga?” hambal niya.

Dugang sa galastuhon ang maintenance niya nga bulong nga ₱200 kada adlaw, kabahin ang insulin. Kasamtangan man nila nga ginapa-eskwela ang Grade 8 nila nga bata nga yara sa prubinsya.

Halos kapareho ang sitwasyon nila ni Tiyay Jenny kag iya asawa nga 17 ka tuig na nga nagamaneho. Nagakahangawa sila, ilabi na kag wala nakigbahin sa konsolidasyon ang opereytor sang ila nga dyip. Pito ka yunit kuno gali ang isungka sang opereytor kung inkaso, amo nga wala siya nagpasugot.

Kung mawad-an sila sang ibyahe nga dyip, sa iya, mangita na lang sang iban nga trabaho ang iya nga asawa. “Wala kami sang may mahimo,” hambal niya. Subong naga-sideline siya sa pagbaligya sa karenderya sa sulod sang garahe sang ila nga ruta. May yara sang anom ka bata ang mag-asawa kag lima diri ang naga-eskwela pa. Isa ang yara sa Grade 1 pa lang.

Pag-atras sa pilit nga konsolidasyon

Sa konserbatibo nga datus sang gubyerno sadtong Disyembre 2023, may yara sang 1,767 ka ruta sang dyip sa bilog nga pungsod ang wala nagsugot sa konsolidasyon, ukon 31% ini sa kabilogan nga 5,716 nga ruta sang dyip. Sa mga ruta nga napaidalom sa konsolidasyon, yara sa 727 ang mas manubo sa 60% ang lebel sang konsolidasyon. Pinakamadako ang isip sang indi konsolidado nga ruta sang dyip sa Bicol nga 451 ukon 68% sang kabilogan nga ruta sa rehiyon. Samtang yara sa 35% naman sang ruta sang dyip sa Metro Manila ang wala konsolidado nga mga prangkisa sang dyip.

Ginapabugal sang Land Transportation Franchising and Regulatory Board (LTFRB) nga “nagakadugangan” ang isip sang mga nagpakonsolida halin sang ginpalawig ang panahon sang konsolidasyon. Apang, kabaliskaran diri, ginreport sang mga hugpong sang drayber kag opereytor ang paghalin sang mga katapo nila sa pilitay nga iskema.

Tungod nga nabuyagyag ang kagaruk sa ubod sang pilitay nga konsolidasyon kag PUV Modernization, ginbawi subong sang mga drayber kag opereytor ang ginsungka nga prangkisa sa pilitay nga konsolidasyon. Tungod kay nagakahangawa sila nga mapareho sa tuman kadamo nga napoto kag lubos nga ginpatay ang palangabuhian tungod diri.

Padayon ang pagpamilit sang Land Transportation Office (LTO) sa mga drayber kag opereytor nga magpaidalom sa konsolidasyon sang mga prangkisa kag ginhambal nga kabigon nga kolorum ang ila mga dyip kung padayon nga ibyahe. Nagpaandam pa ini nga isa ini ka “krimen” kag mahimo mangatubang sa multa kag pagkabilanggo.

Samtang nagakabit ang pagpatuman sang konsolidasyon, nga kabahin sang bogus nga PUV Modernization Program, nagakabit man ang palangabuhian sang mga drayber kag opereytor kag ila mga pamilya. Nagahiliugyon ang ila singgit sa atubang sini: ibalik ang indibidwal nga prangkisa, ibasura ang pilitay nga konsolidasyon kag ang mismo peke nga programa sa modernisasyon.