Kanayon a madandanagan, kanayon nga stressed (aligaga). Syempre, dita kami laeng nga agbibiag ket,” panangibingay ni Manang Myrna, asawa ti drayber ti dyip ken konduktor met iti panagpasada, idi damagen iti programa ti rehimen Marcos a Public Utility Vehicles (PUV) phaseout. Kastoy ti kabuklan a rikna dagiti drayber ken opereytor, dagiti asawa ken pamilya da, uray pay naitantan manen iti agtapos ti Abril ti naikeddeng a petsa ti inkapilitan a konsolidasyon dagiti prangkisa.

Kadagiti naglabas a bulan, nakimaymaysa ni Manang Myrna iti pannakidangadang ken pangngeddeng nga isubli ti indibidwal a prangkisa ken agnanayunen nga ipabasura ti peke a PUV Modernization Program. Kas kenkuana, nakimaymaysa met ti 51-anyos a ni Manang Jenny kadagiti panagtignay tapno ilaban ti pagbiagan da.

Ania ti pagbiagan mi?

Disi-sais tawenen a drayber ti dyip iti maysa a syudad idiay Metro Manila ti asawa ni Manang Myrna. Nu sigud ket makakamkamat ti trabaho ni Manang Myrna kas superbisor iti maysa a pagdaitan, itatta ket nakasanggir da laengen kangrunaan iti panagpasada idi agsakit isuna ken maikkat iti trabaho idi pandemya. Sigud ket agsusweldo isuna ti nababa a ₱15,000 kada bulan ken awan benepisyo a malaklak-am. Nupaykasta, dakkel a tulong daytoy iti panangkamakam kadagiti gastuen da.

Iti agdama, makabirbiruk da nga agassawa ti ₱2,800 iti inaldaw a panagpasada. Ngem ₱850 laeng ti nadalus a maiyawid da iti kada 12 oras ti panagbiahe. Daytoy ket kalpasan a maikissay ti ₱800 a bawndari, ₱150 kada aldaw a renta iti ab-abangan a kuarto, ken ₱1,000 a gastos iti gasolina. Nagdakkelan met a disnog kadakuada ti awan-sardeng a panagngato ti presyo ti langis iti napalabas a pito lawas.

Madandanagan ni Manang Myrna ken ti asawa na iti nakabitin a PUV phaseout gapu ta ditoy ti nakairuaman na. “Ti asawak, madandanagan, idi naipadamag ngarud ti phaseout. Siempre ditan a talaga ti nakairuaman na…saan isuna a nairuam iti sabali a transportasyon,” panangilawag na.

Nu agnanayon dan a mapadisi iti kalsada saan na nga ammo nu sadinno da a mangala ti pangsustento iti inaldaw. Iti makan, ₱300 ti gastos ti agassawa iti maysa aldaw. Linais na ti ₱63 inaldaw a gastos iti makan a “rekomendasyon” ti gobyerno para iti maysa tao. “Kasdiay? Ania ti sidaem, maysa a tuyo?” kunana.

Nayon iti gastaren ti maintenance na nga agas a ₱200 kada aldaw, karaman ti insulin. Madama da met a pagad-adalen ti Grade 8 nga anak da nga adda iti probinsya.

Agarup kapada ti sitwasyon da Manang Jenny ken asawa na a 17 tawenen nga agmanmaneho. Madanagan da, aglalo ta saan a pimmauneg iti konsolidasyon ti opereytor ti dyip da. Pito a yunit kano ngamin ti isuko ti opereytor nu kas pangarigan, isu a saan isuna nga immannamong.

Nu mapukawan da ti maipasada a dyip, kunana, agbiruk laengen ti sabali a trabaho ti asawa na. “Awan maaramidan mi,” kunana. Itatta ket agsa-sideline isuna iti panaglako iti karinderya iti uneg ti garahe ti ruta da. Addaan innem nga anak ti agassawa ken lima kadagitoy ket agad-adal pay laeng. Maysa ket adda iti Grade 1 pay laeng.

Panagsanud iti inkapilitan a konsolidasyon

Iti konserbatibo a datos ti gobyerno idi Disyembre 2023, addaan 1,767 ruta ti dyip iti intero a pagilian ti saan nga imannamong iti konsolidasyon, wenno 31% daytoy ti kabuklan a 5,716 ruta ti dyip. Kadagiti ruta a naipauneg iti konsolidasyon, adda 727 ti nababbaba iti 60% ti tukad ti konsolidasyon. Kadakkelan ti bilang ti saan a konsolidado a ruta ti dyip idiay Bicol a 451 wenno 68% ti kabuklan a ruta iti rehiyon. Bayat nga adda 35% met ti ruta ti dyip idiay Metro Manila dagiti awanan konsolidado a prangkisa ti dyip.

Ilaslastog ti Land Transportation Franchising and Regulatory Board (LTFRB) a “nanayonan” ti bilang dagiti agpakpakonsolida manipud naekstend ti panawen ti konsolidasyon. Ngem maikaniwas ditoy, in-report dagiti grupo ti drayber ken opereytor ti panagikkat ti sumagmamano a kameng da iti inkapilitan nga iskema.

Gapu ta naibutaktak ti kinalungsot iti kaunggan ti inkapilitan a konsolidasyon ken PUV Modernization, ibabbabawi itatta dagiti drayber ken opereytor ti insuko a prangkisa iti inkapilitan a konsolidasyon. Madanagan da ngamin a maipada iti nakaad-adun a nalugi ken agnanayon a pinarti ti pagbiagan gapu iti daytoy.

Agtultuloy ti panangipilit ti Land Transportation Office kadagiti drayber ken opereytor a pumauneg iti konsolidasyon dagiti prangkisa ken imbaga da nga ituding a kolorum dagiti dyip da nu agtultuloy nga ipasada. Nagpangta pay daytoy a maysa daytoy a “krimen” ken mabalin a sumango iti multa ken pannakapupok.

Bayat a nakabitin ti panangipatungpal ti konsolidasyon, a paset ti peke a PUV Modernization Program, nakabitin met ti pagbiagan dagiti drayber ken opereytor ken dagiti pamilya da. Agkaykaysa dagiti pukkaw da iti sango daytoy: isubli ti indibidwal a prangkisa, ibasura ti inkapilitan a konsolidasyon ken ti mismo a peke a programa iti modernisasyon.