Kalpasan a mapatakyas ti pamilya Marcos sadiay Malacañang ken panagleppas ti martial law nga inyetnag idi Setyembre 21, 1972 ti rehimen US-Marcos Sr, tinawen a mairusrussuat ti pananglagip iti kalilideman a paset ti pakasaritaan ti pagilian tapno singiren ti pamilya Marcos ken irupir ti hustisya para kadagiti rinibu a biktima ti pammapatay, panagdukot, iligal a pannakaibalud, tortyur, pwersado a panagpukaw (enforced disappearance) ken dadduma pay a krimen ti estado kadagiti umili iti dayta a panawen. Dagiti nagsasaruno a rehimen kalpasan daydi diktador a Ferdinand Marcos Sr, ket nagpatalinaed kadagiti neoliberal a polisiya ken linteg a manangikuspil ken manangidadanes.

Ti tulbek tapno magun-od ti hustisya ket gagangay nga awan iti ima dagiti nakapwesto nga apo’t daga, burukrata kapitalista ken ti pagparparintumengan da nga imperyalista nga US. Ti panagtignay laeng ti nalawa nga umili ti makaiyawat kadaytoy. Nangbukel dagiti progresibo a grupo kadagiti organisasyon tapno irupir ti pagimbagan dagiti biktima, lappedan a makasubli dagiti Marcos, supiaten ti amin a gandat da a sistematiko a baliwan wenno punasen ti pakasaritaan ti nakaro a panaglabsing ti karbengan-tao ken irupir nga isubli dagiti tinakaw da a kinabaknang ti pagilian.

Gapu iti napigsa ken agtultuloy a presyur ti tignayan ti umili, tungpal-bilin a pinirmaan ti rehimen daydi Benigno Aquino III ti Republic Act 10368 (Reparation and Recognition Act of 2013), maysa a linteg a nangted danyos ken nangbigbig kadagiti biktima ti pananglabsing ti karbengan-tao idi turay ti rehimen Marcos Sr ken naikkan mandato nga agdokumento kadagiti panaglabsing, mangted aproprasyon a pondo ken dadduma pay a panggep ti nakuna a linteg.

Iti intero a pagilian, maysa ti Cagayan Valley iti naaddaan skedyul ti aplikasyon nu sadino ket naka-imatangan iti agarup 4,000 a biktima a nakipilpila tapno isumitar dagiti dokumento ti aplikasyon da. Daksang-gasat ta 86 % ti na-deny ti aplikasyon na. Kayat a sawen, mabilbilang laeng iti ramay dagiti napatgan a nagnumar kadaytoy a linteg. Kalpasan a nakapadas ti bisin ken puyat iti mano aldaw a pannakipilpila, nagresulta laeng daytoy iti kinaawan-naganab dagiti aplikante.

Nakaad-adu met laeng ti naladaw ken saan a nakaammo kadaytoy a linteg. Intultuloy da ti nangipinget a maikkan ti sabali a panawen a makaaplikar babaen iti panangiyun-una dagiti makabayan a kongresista. Ngem aginggana ita, ket saan latta mangipangpangag dagiti maseknan, aglalo ta maysa manen a Marcos ti naka-pwesto. Iti napalabas a panagkampanya kadagiti ili ti Cagayan Valley para iti eleksyon, ginundawayan pay ketdi ti kampo da Marcos Jr ti gagar dagiti biktima a makaawaten ti danyos. Nabudol da a babaen iti panangibotos kas Presidente ket maawat da kanon ti danyos a para kadakuada. Ta apaman a makatugaw kan ni Marcos Jr iti kangangatoan a posisyon iti pulitika iti pagilian, maibunong ken pagnumarenen ti tattao ti “Tallano Gold” ken maisubli dagiti takaw-a-kinabaknang. Ti imas na, awan-namnama a masingir pay dagiti Marcos ta babaen kadagiti aso-aso ken kakumplot da, dinismis ti korte amin a kaso da ta saan kan a mapaneknekan a nagtakaw dagiti Marcos. Agdadata nga awan manen manamnama dagiti biktima!

Gapu ta in-inut ken awanan bain a kalkalluban dagiti Marcos ken paspasurot da ti pudno a napasamak idi panawen ti diktadura ni Ferdinand Marcos Sr, paulit-ulit nga maiparparupa kadagiti biktima ti kinaawan hustisya tunggal agaddang ti pamilya Marcos a punasen ken baliwan ti pakasaritaan pabor kadakuada. Saan a mailimed iti amin ti kasla agtatakaw a pinangipunpon da ken Marcos Sr sadiay Libingan ng mga Bayani uray nu kannigid-kannawan dagiti nangsupiat ditoy. Pudno nga awan karbengan a maawagan kas bannuar ti maysa nga agtatakaw ken pasista a presidente.

Ita a ni Marcos Jr ti adda iti bileg, puskol-rupa a gangandaten a pukawen iti lagip aglalo kadagiti agtutubo iti nakaam-ames a napasaran ti umili iti ima dagiti Marcos. Iti napalabas nga aldaw, nangiruar ti memo ti Department of Education iti daulo ni Bise Presidente Sara Duterte a mangikkat iti nagan a Marcos manipud iti termino a “Marcos Dictatorship” a nakasurat kadagiti textbook. Saan met a nagpaatiw ni Senador Robin Padilla iti panagpalapad ti papel, inkiddaw na a pagbalinen nga “unsung heroes day” ti Setyembre 21 para kadagiti “nangpaksiat iti komunismo.” Ti kayat na a mapasamak ket maikkan dayaw dagiti mismo nga utek ken nangipatungpal ti pammapatay, panagdukot, iligal a pannaka-ibalud, panagtortyur ken panangrames iti rinibu a biktima bayat a padpadaksen dagiti timmakder ken limmaban iti diktadurya. Pagbalbalinen na a palso ti panangitandudo kadagiti nagun-od nga karbengan-tao babaen iti panagkaykaysa ti nalawa nga umili. Amin dagitoy nga addang ket nalawag a panangkallub, panangpunas ken panangbalbaliw ti pakasaritaan.

Lima pulo ket maysa a tawen kalpasan ti martial law ni Marcos Sr, sangsangwen manen ti umili a Pilipino ti awan kapada na a rigat ken ranggas ti estado iti panagturay ni Marcos Jr. Nakarkaro nga amang ti ulpit ken ranggas ti agdama a rehimen kumpara iti napalabas a nagtuturay. Iti uneg laeng ti umuna a dua lawas na iti poder, 10 ti nairekord a napukaw nga inggana ita ket saan pay a nasarakan (desaparecidos). Iti met umuna a tawen na, agarup 1000 ti kaso ti panaglabsing ti karbengan-tao — kaaduan ditoy ket pammapatay ken iligal a panagaresto. Ngem kas idi panawen ti diktadurya ni Marcos Sr, ti ranggas ken pasismo ti estado ket nadam-eg a daga ti gimong a Pilipino para iti panagabante ti nailian-demokratiko a tignayan.