Ita nga aldaw, Setyembre 21 2023 ti maika-51 a tawen ti deklarasyon ti Martial Law nga inpaulog daydi diktador a Pres. Ferdinand Marcos Sr. idi 1972.

Inyatnag ni Marcos Sr. ti Martial Law tapno iddepen ti gimmil-ayab a panaglaban ti umili a Pilipino iti diktadura na. Ngem kas pul-oy ti angin, ad-adda a pinaypayan ti teror ti Martial Law ti segged ti armado a rebolusyon. Ti NPA a tallo a tawen pay laeng idi ket napardas a dimmakkel, pimmigsa ken nagpalawa isu a nagramaram ti apoy ti gubat ti umili iti intero a pagilyan.

Kabilang kadagiti kalatakan a panagrukwas ti umili ditoy amiananan a Luzon iti panawen ti Martial Law ket ti dangadang dagiti nailian a minorya iti Cordillera laban iti Chico dam projects ken logging ti Cellophil ti umuna a rehimen US-Marcos, nu sadinno a balligi a napasardeng dagitoy a proyekto. Ditoy Ilocos, narugian ti dangadang dagiti mannalon kontra iti nangato nga abang ti daga ken usura dagiti apo’t daga. Dagitoy a dangadang ti nangipasngay ken nangpadakkel iti NPA ken nangpasged iti gubat ti umili iti rehiyon, a nangpaay iti gagem ti Martial Law a keltayen ti busel daytoy.

Ti Martial Law ket resulta ti pannakapaay ti umuna a rehimen Marcos a solbaren ti krisis ti Pilipinas iti panawen na, bunga ti natudyo a panangipatungpal na iti diktar iti ekonomiya ti imperyalista a US a nanggamgam kadagiti daga ken kinabaknang ti pagilyan ken palalo a nangitunda ti nakadakdakkel nga utang ken depisito iti pondo. Iti panawen ti Martial Law, kagiddan ti panagkaro ti kinarigat ken pannakaidadanes a nangiduron iti umili nga Ilokano tapno agarmas ken makidangadang, napasamak ditoy Ilocos dagiti masaker, panagsalbeys, panaghamlet, panagpuor kadagiti komunidad, panagdukot ken adu a kaso ti panaglabsing ti karbengan-tao.

Pinabagsak ti umili a Pilipino ni Ferdinand Marcos Sr, ken nagtultuloy nga umabante ti armado a demokratiko a rebolusyon ti umili.

Sipapangas dagiti Marcos ita, a nakasubli iti tuktok ti turay, babaen ti nagulib a panangsaur iti eleksyon. Itan, kas iti panawen ti diktador a Marcos Sr., dominado ken kontrol ti gunglo dagiti Marcos ti pagpandayan-linteg a mangidurduron kadagiti kontra-umili a patakaran, kasta met ti sistema ti hustisya, a mangidurduron ti pannakawaswas dagiti umuna a kaso da iti plunder ken korapsyon, ken mangparparnuay iti kondisyon tapno nawaya da latta nga agtakaw iti kaban ti pagilyan. Iti Ilocos Norte nga ili da, bukbokudan ti pamilya a Marcos ti lokal a gubyerno, ken dagiti warlord a loyalist da ti makin-iggem iti turay iti dadduma pay a prubinsiya iti rehiyon.

Iti panagturay ti nagkappeng a diktadura ti Marcos-Duterte, rumuar manen dagiti dadakkel a kunniber, kas ti napaspas a panagpirma ni Marcos Jr. iti linteg a mangibangon iti Maharlika Investment Fund a pakaiturongan ti ginasut a bilyon a piso a pampubliko a pondo a pagpuonan, a kangrunaan nga agakup iti ganansya ket dagiti dadakkel a burges kumprador ken gangannaet a kapitalista karaman dagiti Marcos. Ni Presidente Marcos ken ti bise na a Sara Duterte ket awanan-bain nga agkidkiddaw iti Kongreso iti badyet para iti confidential and intelligence funds. Kagiddan daytoy iti panangkissay da manen ti badyet para kadagiti kapatgan a rumbeng a maanayunan ti dakdakkel a pondo kas ti salun-at, edukasyon ken agrikultura. Kas panggep da iti panagpilit a tumugaw kas presidente ken bise, kayat da nga agakup ti dakdakkel manen a kinabaknang babaen ti panangkurakot iti pondo ti gubyerno iti sango ti nauneg a pannakatennag ti panagbiag ti kaaduan nga umili a Pilipino, nga agur-uray ti madagdagus nga ayuda ken libre a sosyal a serbisyo. Ti Ilocos a balwarte da ket maipaspasindayag a mabukbukbokan ti ayuda, ngem saan a marikna ti umili nga Ilokano daytoy, nu di ket karamanda kadagiti kaaduan a umili a Pilipino a gumawgawa iti ayuda iti pannakadalupo da iti agsasaruno a kalamidad ken panagbagsak ti apit ken sapul da.

Ti kinapasista ni Marcos Jr. ita ket maipada iti kina-pasista daydi diktador nga ama na. Napinget nga ipatpatungpal na ti Anti-Terror Law a saan man a nanaganan a Martial Law, ngem pagar-arien daytoy ti turay militar. Babaen daytoy a linteg, militarisado ti intero a gimong. Babaen ti NTF-ELCAC, ti intero nga aparato ti gobyerno ket namandaran nga agipatungpal iti kontra-insurhensiya a programa ti rehimen a rebbeken ti rebolusyonaryo a tignay, karaman dagiti garatisado ti Konstistusyon ken lehitimo a tignay ti umili. Agresresulta daytoy iti nakaro a panangidadanes iti karbengan-tao iti sapasap ti pagilyan, kas ti panagbomba kadagiti kanbantayan ken sibilyan a komunidad a mapapati a kuta ti NPA, panag-hamlet, dadakkel ken awan-ressat a combat ken intel operations, masaker, panagdukot, inkapilitan a peke a panagpasurender kadagiti komunidad, timpuyog ken lider masa, red-tagging ken nainget a surbeylans.

Mapaspasamak dagiti a nasaknap a panaglabsing iti karbengan-tao iti Ilocos ken Northern Luzon. Napasamak ti aerial bombings, strafing ken hamletting kadagiti kabanbantayan ken komunidad iti Cagayan, Kalinga ken Abra. Adu dagiti pulitikal a balud nga agsagsagaba iti pagbaludan a naidarum kadagiti pinarbo a kriminal a kaskaso. Dinukot da ken agingga iti agdama ket saanda pay nga inparang da Dexter Capuyan ken Gene Roz de Jesus a mangilablaban iti karbengan ken bukod a pangngeddeng ti nailian a minorya ti Cordillera. Dagiti aktibista ken masa a kamkameng kadagiti demokratiko a timpuyog iti rehiyon ket maliplipit, maar-aresto ken maidardarum iti pinarbo a kaso, mapilpilit nga agsurender ken mare-redtag iti publiko. Awanan-bain nga iramraman da dagiti papadi ken papastor iti simbaan iti surveillance ken red-tagging.

Itultuloy ni Marcos Jr. ti kinaaso-aso ti ama na iti imperyalista a US baben iti panangipalubos a maaramat ti Pilipinas kas base ti US iti gera na kadagiti karibal nga imperyalista tapno kontrolen ti Asya. Kabilang ti Ilocos Norte kadagiti prubinsiya iti Pilipinas a maa-aramat a poste ti imperyalista a US iti surbeylans na iti imperyalista a China ken pakaisaysayangkatan dagiti ehersisyo-militar kas panagsagana iti mapaspasangasangan a gubat ti China ken US. Makikumkumplot ni Marcos Jr. iti imperyalista a US iti pananggamsaw iti soberanya ti pagilyan ken panangisarang iti peggad iti umili. Palalo nga agdandanag dagiti masa iti Ilocos iti aniaman a kanito a bumtak ti inter-imperyalista a gubat ti US ken China iti mismo arubayan da a pinagbalin a hedkwarter ti US Marines.

Iti kinabiit pay ni Marcos Jr. iti poder, nakalatlatak a marikna ti nakaro a panagsuwek ti panagbiag ti umili gubuay dagiti neoliberal a patakaran iti ekonomiya a pagbakbaknangan dagiti monopolyo kapitalista.

Ditoy Ilocos, tuloy-tuloy a bumagbagsak ti produksyon ti pagay, mais, lasona, bawang, tabako ken natnateng. Gapu daytoy iti nakangatngato a gastos ti produksyon ngem nakailansa a presyo dagiti produkto ti talon, kagiddan ti saan a tumutop a bin-i nga HYV nga ipampamula ti DA ken ad-adda a panaglukay ti importasyon. Bumasbassit met laeng ti makalapan dagiti mangngalap gapu iti tuloy-tuloy a panagngato ti presyo ti lana.

Epekto ti panangilaklako iti rehimen Marcos iti Ilocos kadagiti gangannaet na agpuonan, tuloy-tuloy a maag-agaw ti daga ken pagbiagan ti umili. Nasaknap a marabrabsut ti ginasgasut nga ektarya nga ansestral a teritoryo dagiti nailian a minorya nga Isnag, Yapayao, Balangon ken Kankanaey iti Ilocos kadagiti expansion dagiti energy projects a windmill, solar ken dam, bayat a patuloy a bakbaklayenda ti nakangingina a bayad iti serbisyo ti kuryente ken ti pangta ti pribatisasyon daytoy. Nakarkaron a saan a makaanay ti nakababbaba a sueldo dagiti mangmangged a ₱300-₱500/day, kasta met dagiti babassit nga empleyado ken middle-income a sektor a saan nga umadayo kadagiti mangmangged ti kinababa ti sueldo da iti sango ti awan sarday a panagngato ti presyo ti langis, nangina a bagas ken amin a gagatangen.

Makuna laeng a balwarte ken loyalist da, ngem kinapudno na ket naisina ti dinastiya a Marcos iti naruay nga umili nga Ilokano, kas iti pannakaisina da iti intero nga umili a Pilipino, gapu ta daytoy a dinastiya ket mangibagi iti agar-ari a babaknang a dasig ti dakkel a burges kumprador, apo’t daga ken imperyalista. Saanda nga ammo ti rigat dagiti masa nga Ilokano nga agsuksukay ken agtegtegged, gapu ta nairuam da iti nabarayuboy a panagbiag ti baknang a dasig da. Masansanen ti panagpallailang ni Marcos Jr., ti asawa ken annak na iti ballasiw-taaw, a maar-aramat ti pondo ti umili kasta met dagiti nabarayuboy a padaya da iti Malacañang. Amin dagitoy ket mangipalagip iti arig na a royal family nga istilo ti panagbiag ken panagari-ari da sipud pay nagturay dagiti nagannak da a Ferdinand Sr. ken Imelda iti tengnga ti kinakurapay ti minilmilyon a masa a Pilipino.

Pappapigsaenda ti panatisismo ti umili nga Ilokano iti dinastiya a Marcos, tapno aglayon da iti turay. Pilpilitenda a punasen iti pakasaritaan ken iti memorya ti umili ti alyaw ti Martial Law, ken pilit da a biagen ti pantasya ti Bagong Lipunan iti Bagong Pilipinas. Idi Setyembre 11, kasangay ni Marcos Sr., inangayda ti pyesta iti Ilocos tapno itambor ti Baro a Pilipinas. Kas iti tagtagainep daydi Marcos Sr. a Bagong Lipunan, saan a mapabaro ti rehimen Marcos Jr. ti Pilipinas ta ad-adda laeng a bulbulokenna ti malakolonyal ken malapyudal a gimong, babaen ti agtultuloy a panangipasidong daytoy iti kontrol ti imperyalista a US iti ekonomiya ken armada ti Pilipinas ken panangpatalinaed iti monopolyo ti daga kadagiti apo’t daga.

Maragpat to laeng ti baro a Pilipinas nu mapunas ti malapyudal ken malakolonyal a gimong babaen ti panagruk-at ti pagilyan manipud iti kontrol ti imperyalista a US, panangipatungpal iti pudno a reporma ti daga ken nailian nga industriyalisasyon a mangusat iti dana agturong iti sosyalista nga istruktura ti ekonomiya ken kagimongan. Daytoy ti mangitunda ti pudno a nam-ay ken kinasaliwanwan ti panagbiag, talinaay, hustisya ken kappia ken wayawaya ti pagilyan a Pilipinas. Daytoy ti panggep ti agdama a demokratiko a rebolusyon.

Iti sango ti panangipangas ti AFP a naaramid dan nga “insurgency-free” ti Ilocos, ti CPP-NPA-NDF iti rehiyon ket natibker a tumaktakder ken agpingpinget a mangidaulo iti masa nga Ilokano iti panangiyabante iti demokratiko a rebolusyon ti umili

Iti kaanoman, saan malipatan ti masa nga Ilokano ti Martial Law. Agtultuloy nga inspirasyon da dagiti balligi ti panagpigsa ti armado a rebolusyon ken demokratiko a dangadang ti umili iti daytoy a panawen. Sitatag-ay ti igam ken gemgem da a mangipukpukkaw iti pangngeddeng da nga iyabante ti dangadang laban iti pasismo ken panangidadanes ti rehimen US-Marcos II.