Never again to martial law! Ini ang nagaisa nga singgit sang pumuluyo sa atubang sang pagpangtiko sa kasaysayan sang pamilya sang anay diktador nga si Ferdinand Marcos kag pagtinguha sini nga makabalik sa Malacañang. Katuwang sang pamilya Marcos ang kapareho nga ginakangil-aran nga pamilya Duterte sa walay huya nga pagkapyot sa poder.

Labi nga nangin matunog ang singgit nga ini samtang nagapalapit ang Septyembre 21, ang ika-49 anibersaryo sang pagpapanaog sang layi militar.

Pinakaulihi nga tuyo sang pagtiko sa kasaysayan amo ang interbyu sa YouTube kay anay senador kag nalutos nga kandidato sa pagka bise-presidente nga si Ferdinand “Bongbong” Marcos, Jr. kon sa diin ginpatuhaw ang “bulawanon” kuno nga leksyon nga ginpaambit sang amay nga si Marcos sa iya anak. Nag-ani sang malapad nga pagpakamalaut ang interbyu bangud ginapaggwa nga mabuot ang anay diktador.

Ginpakamalaut sang mga nakaluwas sa layi militar ang interbyu nga siling nila nagatago sa likod sang pagka “patas” sa pagsaysay sang mga paglantaw. Ginpakamalaut man sang Martial Law Museum sang Ateneo de Manila University ang mga kabutigan sang bata nga Marcos.

Sa subong, nakapwesto ang mga Marcos sa mga mataas nga pwesto sang burukrasya—ang isa senador samtang ang gubernador sang Ilocos Norte hinablos ni Bongbong. Nakahanda nga magdalagan liwat si Bongbong Marcos bilang bise-presidente katuwang ni Sara Duterte. Magadalagan man ang iya anak para sa Kongreso.

Madumduman ang madulom nga pinanid sang kasaysayan sang Pilipinas ginakinaiyahan sang pagdumili sa mga kahilwayan sibil, mga ekstrahudisyal nga pagpatay kag wala naresolba nga mga pilit nga pagkadula, pagpang-ipit sa midya kag pagbagsak sang ekonomya sang pungsod, kag madamo nga iban pa. Ang panahon nga ini nga gintawag nga “era of impunity” o panahon nga wala sang salabton, nga ginapabugal nga mga “bulawanon nga panahon” sang Pilipinas sang mga Marcos kag sa nagaidolo sa diktador pareho ni Duterte.

Suno sa rekord sang Amnesty International, nagalab-ot sa 70,000 katawo ang nag-antus sa mga detatsment sang militar kag mga bilangguan sa bilog nga pungsod, 34,000 ang nag-agi sang tortyur, kag masobra 3,200 ang ginpatay sang mga pwersa sang estado halin 1972 tubtob 1981 lang. Madamo pa ang nangin biktima sang kalakasan sang estado nga wala nareport. Ginpukan ang diktaduryang Marcos sa isa ka popular nga pag-alsa sang 1986.

Tuman kaakig nga ginkundenar sang Samahan ng mga Ex-Detainees Laban sa Detensyon at Aresto ang pagpangtiko sa kasaysayan sang mga Marcos. “Para sa amon nga nagbato sa pasistang pagginahum, ang kaadlawan ni Marcos nagpadumdom sa indi maisip nga mga paglapas sa mga tawhanon nga kinamatarung kag malaparan nga pagpandambong sang rehimen,” siling ni Danilo dela Fuente, pungsodnon nga bise-presidente kag tagapamaba sang grupo.

Siling niya, ginsipot ni Marcos ang kaban sang banwa kag naghabok ang pungsodnon nga utang bunga sang maluho nga pagpangabuhi kag korapsyon sang iya mga kroni. Nagaluntad tubtob subong ang malain nga anino ni Marcos. (Nagalab-ot sa masobra ₱13 trilyon (katumbas sang ₱100,000 kada Pilipino) ang utang sa luwas sang pungsod tubtob sa katapusan sang termino ni Duterte sa 2022.)

Suno sa Ibon Foundation, malayo sa kamatuoran ang ginahambal nga nag-agi sang “bulawanon nga tuig” ang Pilipinas sa idalom sang layi militar. Isa ang Pilipinas sa may pinakamaluya nga ekonomya sa Southeast Asia halin 1965 tubtob 1986. Indi matuod nga ikaduha nga pinakamauswagon ang pungsod masunod sa Japan sang 1965, kag sa aktwal ulihi ini sa lima pang mga pungsod sa rehiyon. Sang 1986, ika-11 ang ekonomya sang Pilipinas sa mga pungsod sa Asia. Suno sa Ibon, ginwasak ni Marcos ang ekonomya sang pungsod sang ginpatuman niya ang una nga mga polisiya sang neoliberal nga globalisasyon sang dekada 1980.

Gintumod naman ni Bonifacio Ilagan, dramatista, anay bilanggong pulitikal kag isa sa mga convenor sang Campaign Against the Return of the Marcoses and Martial Law (Carmma): “Duha lang ang ginpapanubli ni Marcos: ang mga krimen kontra sa pumuluyong Pilipino kag sangkatawhan, kag ang world-class nga pagpandambong. Kag kon indi naton matapna ang mga ini, pat-ud nga pagalampasan ni Duterte si Marcos.”