Nagapadulong nga kapid-katalagman ang pagatugahon sang Cabacanan Small Reservoir Irrigation Project (CSRIP) kag Ilocos Norte-Ilocos Sur-Abra Irrigation Project (INISAIP) nga ginadalian nga tukuron sa temprano nga bahin sang 2024 sa Ilocos Norte. Wala unod ang ginabandera sang National irrigation Administration (NIA) nga makapulos ang masang mangunguma kag pungsodnon nga minorya sa prubinsya kag kalapit nga mga lugar. Sa baylo, ginapangatubang nila ang pagpang-agaw sang ila mga duta kag dislokasyon, amo man ang kahangawa sa pagkaguba sang kinaiyahan kag malaparan nga pagbaha.

Sa duso sang mga imperyalista nga institusyon kag kahimbon ang mga dumuluong nga kumpanya, ginpabuwelo sang rehimen US-Marcos ang mga proyektong “pangkauswagan” pareho sang CSRIP kag INSAIP. Ang pareho nga proyekto ang una nga nagtuhaw sadto pang panahon sang iya amay nga diktador. Sa subong, ginagamit ni Marcos bilang rason ang El Niño kag ang posibilidad sang lapnagon nga pagkaging.

Cabacanan Dam

Dako ang kahangawa sang pumuluyong Isnag-Yapayao sa perwisyo nga pagatugahon sang CSRIP sa kabukiran sang Barangay Saguigui, Pagudpud. Pagatukuron ang proyekto sa ila dutang tumandok nga sakop sang “disputed area” sa tunga sang tribu Isnag-Yapayao sang Barangay Dampig kag Caunayan kag sang mga nagapakuno-kuno nga tumandok sang Barangay Saguigui.

Kabahin sang ₱837-milyon nga proyektong CSRIP ang Cabacanan dam, 95.10 metro ang kataason halin sa pundasyon kag 248 metro ang kalaparon sang base, nga magatipon sang 2.87 milyon metro kubiko sang tubig. Sandig sa mga tumandok, kung magpagwa sang tubig ang dam sa spillway nga may takus 9.88 metro kwadrado ukon pareho kasangkad sang four-lane nga karsada, magabaha kag posible nga pagadulaon sini ang mga barangay sa idalom sang pagatukoron nga dam. Lapit man ini sa Bangui kag Vigan-Aggao fault line nga naga-usoy sa Pagudpud amo nga bulnerable ini sa linog.

Nagpahayag na sang mabaskog nga pagpamatuk ang Isnag Yapayao Balangon Tribal Council Inc (IYBTC) kag Isnag Yapayao Ugayam Tribal Council (IYUTC) halin sa Barangay Dampig kag Caunayan sa nasambit nga proyekto. Samtang, para ibunggo ang proyekto, ginagamit sang NIA si Emilio Rabago nga naga-angkon sang dutang tumandok kag nagpakilala nga “tribal chieftain” sa Barangay Saguigui.

Ginkundenar sang grupo ang National Commission on Indigenous Peoples (NCIP)-Ilocos Norte sa ila nga pagpaniplang, kag pagpadali sang proseso sang pagkuha sang free, prior and informed consent (FPIC) para sa CSRIP. “Ang ini nga presyur sa pungsodnon nga minorya ang nagalapak sa amon nga kinamatarung para sa kaugalingon nga pagbuot,” base sa ila.

Indi komprehensibo kag indi matinud-anon ang ginpaathag sang NIA kung ano ang katuyuan sang proyekto kag tanan nga detalye sini, hambal nila. Gintago sini nga ang CSRIP ang proyekto sang isa ka kumpanya nga Japanese nga pang-hydropower kag pangturismo. Ginbalewala sang NCIP kag NIA ang ginpasa nga resolusyon sang IYBTC kag IYUTC nga indi pagdayunon ang FPIC agud hatagan-dalan ang pagresolbar sa mga “banggianay.”

Wala puas nga pagpang-ipit ang ginpangatubang sang mga lider-Isnag-Yapayao tungod sa ila nga pagpamatuk. Nalista nila ang mga kaso sang “pagbisita” kag “pag-estorya” sang mga pulis nga sa aktwal porma sang intimidasyon sa mga lider-Isnag-Yapayao sugod pa Disyembre 18, 2023. Ginsaway kuno sang mga pulis ang pahayag sang mga Isnag-ypayao tungod ginagamit kag “ginasakyan ini sang mga makawala nga grupo.”

Higante nga dam sang INISAIP

Pagasakupon naman sang INISAIP ang 14,672 ektarya sang duta sa siyam ka banwa sang Ilocos Norte, isa sa Ilocos Sur kag duha sa Abra para sa konstruksyon sang nagkalain-lain nga mga imprastraktura kabahin ang isa ka higante nga dam. Pagapondohan ang ₱25.7 bilyon nga proyekto paagi sa Private-Public Partnership. Kahimbon sang NIA sa proyekto ang BPE Corp. kag China Railway Construction Corp. Ltd.

Nagapanguna nga bahin sang proyekto ang 126.41 metro kataason nga dam nga pagatukoron sini sa Palsiguan River sa Lagayan, Abra. Ginatantya nga magalab-ot sa 147 milyon metro kubiko ang kapasidad sini. Magatukod sang mga tunnel para diri halin Abra padulong Nueva Era, Ilocos Norte nga may kalabaon nga 9.1 kilometro, nga magalapos sa kabukiran kag magaguba sa kinaiyahan. Magatukod man sang isa pa ka dam nga pagatipunan sang tubig halin sa Abra.

Sa report sang NIA, ginsuguran na ang pagtukod sang mga dalan padulong Palsiguan river para sa pagpadasig sang transportasyon para sa konstruksyon.

Sin-o ang makapulos?

Maathag sa mga minoryang pumuluyo kag masang mangunguma sa prubinsya sang Ilocos Norte nga indi pagbulig sa ila ang katuyuan sang nasambit nga mga proyekto. Hambal nila, “Sa baylo nga para sa hydropower dam, nagakadapat nga gamiton na lang ang (binilyon) sa pagpakay-o sang mga naguba nga irigasyon kag pagpauswag sang mga ini.”

Puro imprastraktura nga wala kapuslanan sa ila ang ginatukod sang gubyerno, base sa mga Isnag-Yapayao. Pareho sang mga proyekto nga windmill kag solar farms nga gintukod sa Ilocos Norte. Hambal nila, “Ginsakop sang mga [windmill kag solar farm] ang masobra 3,000 ektarya sa amon dutang tumandok… wala naman ini naga-alagad sa masa sang amon prubinsya kag sa baylo ginpangkwartahan lang sang dalagko nga negosyante.”

Kabahin diri ang kasamtangan nga ekspansyon sang mga windmill sang kumpanya nga North Luzon Renewable Energy Corp. sa Pagudpud nga naghugakom sang 1,000 ektarya nga dutang tumandok sang Isnag-Yapayao. Ginplastar man ang Ilocos Norte Solar and Wind Power Plant sa Burgos, Bangui, Pasuquin kag Vintar nga nagasakop sa 2,346 ektarya nga kabukiran kag kapatagan kung sa diin linibo ka minorya kag mangunguma ang nagapangabuhi.

Sa Ilocos Norte, kag mangin sa iban pa nga bahin sang pungsod, lapnagon ang pagpang-into sang NCIP nga tiplangon ang pagkuha sang FPIC para mang-agaw sang duta. Lantaran ini nga paglapas sa integridad sang mga tumandok.