Maghatag og kaluhang katalagman ang Cabacanan Small Reservoir Irrigation Project (CSRIP) ug Ilocos Norte-Ilocos Sur-Abra Irrigation Project (INISAIP), nga gipaspasan pagtukod sa Ilocos Norte sa sayong bahin sa 2024. Walay kamatuuran ang ginabandera sa National Irrigation Administration (NIA) nga makaayo kini sa masang mag-uuma ug nasudnong minorya sa prubinsya ug kasikbit nga mga lugar. Hinunua, nag-atubang sila sa pagpangilog sa ilang mga yuta ug dislokasyon, ingonman ang peligro sa pagkaguba sa kinaiyahan ug malukpanong pagbaha.

Sa duso sa mga imperyalistang institusyon ug langyawng kumpanya, gibwelo sa rehimeng US-Marcos ang mga proyektong “pangkalamboan” sama sa CSRIP ug INISAIP. Unang milutaw ang maong proyekto niadto pang panahon sa iyang diktador nga amahan. Sa kasamtangan, ginagamit ni Marcos nga hinungdan ang El Niño ug ang posibilidad sa malukpanong hulaw.

Cabacanan Dam

Daku ang kabalaka sa katawhang Isnag-Yapayao sa perwisyong dala sa CSRIP sa kabukiran sa Barangay Saguigui, Pagudpud. Pagatukuron ang proyekto sa ilang yutang kabilin nga langkub sa “disputed area” tali sa tribung Isnag-Yapayao sa Barangay Dampig ug Caunayan ug sa mga napakaaron-ingnong lumad sa barangay Saguigui.

Kabahin ng ₱837-milyong proyektong CSRIP ang Cabacanan dam, 95.10 metro ang gitas-on gikan pundasyon ug 248 metro ang lapad sa base, nga magtigum og 2.87 milyong metro kubikong tubig. Matud sa mga lumad, kung maghaw-as ang dam og tubig sa spillway nga adunay gilapdong 9.88 metro kwadrado o pareho ka lapad sa four-lane (upat ka linya) nga kalsada, magbaha ug posibleng banlason niini ang mga barangay nga anaa sa ubos sa pagatukurong dam. Duul usab kini sa Bangui ug Vigan-Aggao fault line nga misubay sa Pagudpud maong bulnerable kini sa linog.

Nagpadayag na sa hugot nga pagsupak ang Isnag Yapayao Balangon Tribal Council Inc (IYBTC) ug Isnag Yapayao Ugayam Tribal Council (IYUTC) gikan sa Barangay Dampig ug Caunayan sa maong proyekto. Samtang, aron paspasan ang proyekto, ginagamit sa NIA si Emilio Rabago nga miangkon sa yutang kabilin ug nagpailang “tribal chieftain” sa Barangay Saguigui.

Gikundena sa mga grupo ang National Commission on Indigenous Peoples (NCIP)-Ilocos Norte sa ilang pagpanglingla, ug pagpapaspas sa proseso sa pagkuha sa free, prior and informed consent (FPIC) alang sa CSRIP. “Ang ingon niining pagpamig-ot sa nasudnong minorya nagayatak sa among katungod alang sa kaugalingong paghukum,” matud nila.

Dili kumprehensibo ug matinud-anon nga gipatin-aw sa NIA kung unsa ang laraw sa proyekto ug ang tanang detalye niini, matud nila. Gitago niini nga ang CSRIP usa ka proyekto sa usa ka kumpanyang Japanese nga pang-hydropower ug pangturismo. Wala gitagad sa NCIP ug NIA ang gisumiteng resolusyon sa IYBTC ug IYUTC nga ikansela ang FPIC aron hatagag dalan ang pagresolba sa mga “panagbingkil.”

Walay puas nga pagpamig-ot ang giatubang sa mga lider-Isnag-Yapayao tungod sa ilang pagsupak. Ilang narekord ang mga kaso sa “pagbisita” ug “pag-estorya” sa mga pulis nga sa aktwal usa ka porma sa intimidasyon sa mga lider-Isnag-Yapayao gikan pa niadtong Disyembre 18, 2023. Gisaway kuno sa mga pulis ang pamahayag sa mga Isnag-Yapayao tungod kay ginagamit ug “ginasakmit kini sa mga walhong grupo.”

Higanteng dam sa INISAIP

Pagalangkubon usab sa INISAIP ang 14,672 ka ektarya sa yuta sa siyam ka lungsod sa Ilocos Norte, usa sa Ilocos Sur ug duha sa Abra alang sa konstruksyon sa lain-laing mga imprastruktura lakip ang usa ka higanteng dam. Pagapondohan ang ₱25.7 bilyong prokeyto pinaagi sa Private-Public Partnership. Kasangga sa NIA sa proyekto ang BPE Corp. ug China Railway Construction Corp. Ltd.

Nag-unang bahin sa proyekto ang 126.41 ka metrong gitas-on nga dam nga pagatukuron niini sa Palsiguan River sa Lagayan, Abra. Gibanabanang mokabat sa 147 milyong metro kubiko ang kapasidad niini. Magtukod og mga tunnel alang dinhi gikan Abra padulong Nueva Era, Ilocos Norte nga adunay gilay-ong 9.1 kilometro, nga motagos sa kabukiran ug mogun-ub sa kinaiyahan. Magtukod usab og usa pa ka dam nga pagatiguman og tubig gikan sa Abra.

Sa taho sa NIA, gisugdan na ang pagtukod sa mga dalan padulong sa Palsiguan River para sa pagpapaspas sa transportasyon alang sa konstruksyon.

Kinsa ang makapahimulos?

Tin-aw sa mga minoryang katawhan ug masang mag-uuma sa prubinsya sa Ilocos Norte nga dili pagtabang kanila ang laraw sa maong mga proyekto. Matud nila, “Imbes nga para sa hydropower dam, angayang gamiton na lang ang [binilyong pondo] sa pag-ayo sa mga nagubang irigasyon ug pagpalambo niini.”

Pulos imprastrukturang walay pulos kanila ang ginatukod sa gubyerno, matud sa mga Isnag-Yapayao. Sama kini sa mga proyektong windmill ug solar farms nga gitukod sa Ilocos Norte. Matud nila, “Gisakop sa mga [windmill ug solar farm] ang kapin 3,000 ektarya sa among yutang kabilin…dili man kini mapuslan sa masa sa among probinsya ug gani gipangwartahan lamang sa dagkung negosyante.”

Lakip dinhi ang kasamtangang ekspansyon sa mga windmill sa kumpanyang North Luzon Renewable Energy Corp. sa Pagudpud nga mikawkaw sa 1,000 ektaryang yutang kabilin sa Isnag-Yapayao. Ginatukod usab ang Ilocos Norte Solar and Wind Power Plant sa Burgos, Bangui, Pasuquin ug Vintar nga nagalangkub sa 2,346 ektaryang bukid ug patag kung asa liboan ka minorya ug mag-uuma ang nanimuyo.

Sa Ilocos Norte, ug bisan sa uban pang bahin sa nasud, kaylap ang pagpangilad sa NCIP sa pagkuha og FPIC aron mangilog og yuta. Dayag kining pagyatak sa katarong o integridad sa mga lumad.