Mapadpadaanan a singin-delubyo ti ipagteng ti Cabacanan Small Reservoir Irrigation Project (CSRIP) ken Ilocos Norte-Ilocos Sur-Abra Irrigation Project (INISAIP), nga al-alistuen nga itakder iti nasapa a paset ti 2024 idiay Ilocos Norte. Ubbaw ti ibanbandera ti National Irrigation Administration (NIA) nga agnumar ti masa a mannalon ken nailian a minorya iti probinsya ken kabangibang a luglugar. Ketdi, sangsangoen da ti pannakaagaw dagiti daga da ken dislokasyon, kasta met ti peggad ti pannakadadael ti aglawlaw ken nalawa a panaglayus.

Iti duron dagiti imperyalista nga institusyon ken kasosyo dagiti ganggannaet a kompanya, pangpalpalidpid ti rehimen US-Marcos dagiti proyekto a “pampadur-as” kas ti CSRIP ken INISAIP. Ti agpada a proyekto ket immuna a limtuad idi pay panawen ti ama na a diktador. Iti agdama, ar-aramaten ni Marcos kas makagapu ti El Niño ken ti posibilidad a nasaknap a panagtikag.

Cabacanan Dam

Dakkel ti panagdanag ti umili nga Isnag-Yapayao iti perwisyo nga ipagteng ti CSRIP iti kabambantayan ti Barangay Saguigui, Pagudpud. Maitakder ti proyekto iti nainsigudan a daga da a saklaw ti “disputed area” iti nagbaetan ti tribu nga Ysnag-Yapayao ti Barangay Dampig ken Caunayan ken dagiti aginkukuna a katutubo ti Barangay Saguigui.

Paset ti ₱837-milyon a proyekto ti CSRIP ti Cabacanan dam, 95.10 metro ti kangato manipud pundasyon ken 248 metro ti kaatiddog ti base, nga agimbak ti 2.87 milyon metro kubiko ti danum. Segun kadagiti katutubo, nu agibbet ti dam ti danum iti spillway nga addaan rukod a 9.88 metro kwadrado wenno kalawa ti four-lane a kalsada, malayus ken posible nga unasen na dagiti barangay iti baba ti maipatakder a dam. Asideg met daytoy idiay Bangui ken Vigan-Aggao fault line a mangtartaraigid idiay Pagudpud isu a bulnerable daytoy iti ginggined.

Nagipeksan ti nakaro a panagsupiat ti Isnag Yapayao Balangon Tribal Council Inc (IYBTC) ken Isnag Yapayao Ugayam Tribal Council (IYUTC) manipod idiay Barangay Dampig ken Caunayan iti makuna a proyekto. Kabayatan na, tapno ipalidpid ti proyekto, us-usaren ti NIA ni Emilio Rabago a mangtagtagikua iti nainsigudan a daga ken agpakpakaammo a “tribal chieftain” idiay Barangay Saguigui.

Tinubngar dagiti grupo ti National Commission on Indigenous Peoples (NCIP)-Ilocos Norte iti panangallilaw da, ken panagpaalisto iti proseso ti panagala ti free, prior and informed consent (FPIC) para iti CSRIP. Ti kastoy a presyur iti nailian a minorya ket mangibadbaddek iti karbengan mi para iti bukod a pangngeddeng,” kinunada.

Saan a naan-anay ken saan a napudno nga impalawag ti NIA nu ania ti panggep ti proyekto ken amin a detalye na, kunada. Inlemmeng na a ti CSRIP ket proyekto ti maysa a kompanya a Japanese a pang-hydropower ken pangturismo. Saan nga inkaskaso ti NCIP ken NIA ti insumitar a resolusyon ti IYBTC ken IYUTC a kanselaen ti FPIC tapno ikkan-dalan ti panagrisut kadagiti “dispute.”

Agsusumbangir a panangliplipit ti sinango dagiti lider-Isnag-Yapayao gapu iti panagsupiat da. Nailista da dagiti kaso ti “panagbisita” ken “panangkatungtung” dagiti pulis nga iti aktwal ket langa ti intimidasyon kadagiti lider-Isnag-Yapayao agsipud pay Disyembre 18, 2023. Dinillaw kano dagiti pulis ti pahayag dagiti Isnag-Yapayao gapu ta us-usaren ken “saksakayan daytoy dagiti makakannigid a grupo.”

Higante a dam ti INISAIP

Saklawen met ti INISAIP ti 14,672 ektarya ti daga iti siyam nga ili ti Ilocos Norte, maysa idiay Ilocos Sur ken dua idiay Abra para iti konstruksyon dagiti nadumaduma nga imprastruktura karaman ti maysa nga higante a dam. Mapondoan ti ₱25.7 bilyon a proyekto babaen iti Private-Public Partnership. Kasosyo ti NIA iti proyekto ti BPE Corp. ken China Railway Construction Corp.Ltd.

Kangrunaan a paset ti proyekto ti 126.41 metro kangato a dam nga ipatakder na idiay Palsiguan River idiay Lagayan, Abra. Mapattapatta a dumanun iti 147 milyon metro kubiko ti kapasidad na. Agipatakder kadagiti tunnel para kadaytoy manipud Abra agturong Nueva Era, Ilocos Norte nga addaan kaatiddog a 9.1 kilometro, a sumalpot iti kabambantayan ken mangdadael iti aglawlaw. Agipatakder met ti maysa pay a dam a pangikabilan ti danum manipud idiay Abra.

Iti report ti NIA, rinuggianen ti panangpatakder kadagiti dalan agturong Palsiguan River para iti panangpapartak ti transportasyon para iti konstruksyon.

Sino ti agnumar?

Nalawag kadagiti minorya nga umili ken masa a mannalon idiay probinsya ti Ilocos Norte a saan a panangtulong kadakuada ti panggep dagiti makuna a proyekto. Kunada, “Imbes a para iti hydropower dam, nasken nga usaren laengen ti [bilyun-bilyon] iti panangtarimaan kadagiti nadadael nga irigasyon ken panangpadur-as kadagitoy.”

Pasig nga imprastruktura nga awan pagnumaran kadakuada ti ipatpatakder ti gobyerno, segun kadagiti Isnag-Yapayao. Kas kadagiti proyekto a windmill ken solar farms nga impatakder idiay Ilocos Norte. Kunada, “Sinakop dagiti [windmill ken solar farm] ti nasurok 3,000 ektarya iti nainsigudan a daga mi… saan met daytoy nga agserserbi iti masa ti probinsya mi ketdi paggansyaan laeng dagiti dadakkel a negosyante.”

Karaman ditoy ti agdama nga ekspansyon dagiti windmill ti kompanya a North Luzon Renewable Energy Corp. idiay Pagudpud a manggamgamgam ti 1000 ektarya a nainsigudan a daga ti Isnag-Yapayao. Iyap-aplag met ti Ilocos Norte Solar and Wind Power Plant idiay Burgos, Bangui, Pasuquin ken Vintar a sumaksaklaw iti 2,346 ektarya a kabambantayan ken kapatagan nu sadino a rinib-ribu a minorya ken mannalon ti agbibiag.

Idiay Ilocos Norte, ken uray iti daduma pay a paset ti pagilian, nasaknap ti kannawidan ti NCIP a kusiten ti panagala ti FPIC tapno agagum ti daga. Agdadata daytoy a panagbaddek iti integridad dagiti katutubo.