Sa banabana ni Leo, usa ka mag-uuma sa Bukidnon, mokabat og ₱208 ang pinakamininum nga kinahanglan sa iyang pamilya aron makasugakod sa gutom. Gamay na gani kaayo (kumapara sa gitakdang ₱1,119 makabuhi nga suhula), kulang gihapon kaayo ang ₱69-₱173 kada adlaw nga kita niya isip mananggutay og goma (rubber tapper) sa usa ka plantasyon. Dili kini paigo aron buhion ang tulo niyang anak nga nagtungha pa sa elementarya.

Walay kaugalingong yuta si Leo mao nang napugos siya nga magtrabaho sa gomahan sa ilang lugar. Siya ang mananggutay sa 2-ektaryang yuta nga adunay 600 ka punuan. Kapin 20 ka tuig na siyang nagtrabaho dinhi. Kada bulan, mobaligya siya og 500 ka kilo sa hilaw nga goma sa presyong ₱26 kada kilo. Sa ₱13,000 kita, ₱5,200 lamang ang mahatag kaniya tungod kay 60-40 ang ilang bahinay sa tag-iya sa yuta.

Mas pait pa ang kahimtang ni Leo kung ting-ulan tungod kay masagulan na og tubig ang gisalod nga goma ug dili na kini mahalin. Tungod niini, halos katunga lamang ang iyang mabaligya. Buut pasabot, mokita lamang siya og ₱2,600 kada bulan o ₱86.66 kada adlaw.

Aron mobagtok ang goma, ginabutangan kini sa mga tapper og asido. Si Leo ang mogasto para niini tungod kay walay kontribusyon ang tag-iya sa yuta sa produksyon.

Usa lamang si Leo sa daghang tapper sa Bukidnon nga grabeng nag-antus tungod sa kawalay yutang matikad ug ubos kaayong presyo sa hilaw nga goma. Wala gituman sa mga komersyante dinhi ang gitakda sa Philippine Rubber Industry Roadmap 2017-2022 nga ₱30 minimum nga presyo sa hilaw nga goma gikan sa mga nagaprodyus niini. Sa pikas bahin, anaa sa ₱87 kada kilo ang presyo sa mga komersyante sa dagkung kumpanyang nagamanupaktura og goma.

Sa tibuok Pilipinas, kapinku-kulang 300,000 ka ektarya sa yuta ang langkub sa mga plantasyon sa goma. Ikalima ang Northern Mindanao sa tinubdan sa hilaw nga goma, kung asa nag-una ang Zamboanga Peninsula. Ang pinakadakung plantasyon sa rehiyon mao ang Pioneer Amaresa nga nag-operasyon sa lungsod sa Maramag. Naga-eksport kini og hilaw nga goma nag-una sa Malaysia.

Matud sa datos sa United Nations Comtrade, ikawalo sa tibuok kalibutan ang Pilipinas sa tinubdan sa hilaw nga goma. Nag-unang tigpalit niini ang China ug Malaysia, kung asa makita ang mga pabrika sa ligid, rubber health products ug uban pa. Matag tuig, mas nagkataas ang internasyunal nga demand alang sa mga humandaang produktong gama sa goma.

Bisan mag-uuma sa goma si Leo, dili niya kayang paliton ang mga produktong gama dinhi. “Bugas pa lang, maglisud na ko og palit. Bulad o nudels na lang ang among ipulipuli nga sud-an kada adlaw. Kini pa lang gani maglisud na ko, kana pa kahang mahal kaayo nga sapatos ug ligid?” matud ni Leo.