Sibilyan si Moana, usa ka lumad nga Agta, dihang “gitudlo” siya sa iyang uyuan sa 95th IB bugti sa ₱2,000 nga ganti. Gideklara siyang “surenderi” ug “gipareport” sa kampo militar uban sa lain pa. Didto niya nasinati ang makasisilag nga pagtrato kaniya ug sa pareho niyang Agta.

“Gihimo ming mga ulipon sa mga sundalo,” saysay ni Moana. Pugos sila nga ginapahakot ug ginapatrabaho sa mga umahan. Dili sila ginapakaon kung dili sila motrabaho ug kung pakan-on man, gamay kaayo ang ginahatag kanila. “Makumkum ra sa palad,” matud niya.

Naluuy pag-ayo si Moana sa sama niyang Agta ilabina sa usa ka inahan nga may dalang gamayng bata. Ginasalin niya ang gamay kaayong pagkaon nga girasyon kaniya aron ihatag sa gamayng bata ug uban pang mga bata nga apil sa gipriso sulod sa kampo.

Adunay eskwelahan sulod sa kampo apan panagsa ra may sundalong “magtutudlo.” “Kung magklase pud, grabe ka istrikto,” saysay ni Moana. “Ginapamalikasan ang mga bata.” Tungod niini, walay interes ang mga bata nga motungha sa maong “eskwelahan.”

“Sagad nakong gakadamguhan ang gawasnong kinabuhi sa gubat,” matud niya. Apan sa “pabalay” sa militar gihapon siya momata. “Mao kini ang tawag nila sa basurahan nga gibutngan og tolda kung asa mi matulog.”

Ginagamit usab ang mga Agta isip taming sa mga operasyong militar. “Ginasakay mi nila sa trak sa matag mag-operasyon sa Isabela,” saysay niya. Ang mga babayeng Agta sagad ginasugo nga mamalit samtang ginapagiya sa mga operasyong kombat ang mga lalaki. Human niini nga mga trabaho, ibalik sila sa kampo ug hugot nga ginabantayan aron dili makaikyas.

Dili maantus ni Moana ang kinabuhi sulod sa kampo. “Mas maayo pa ang kinabuhi sa mga iro kaysa sa kinabuhi namo didto,” asoy niya.

Usa ka adlaw, gisugo sila nga mamalit kuyog sa iyang ig-agaw. Samtang nalipat ang sundalo, nagdagit sila og mga kalo ug nagsuot og bestida ug paspas nga miikyas. Miambak sila sa suba aron ikyasan ang bantay nilang mga sundalo. “Hapit mi masakpan!” saysay pa niya.

Sa lasang, nasugatan nila ang usa pa ka grupo sa mga sundalo nga nanguha og uway niadtong tungura. “Maayo na lang nga nagpasangil ang ilang giyang Agta nga dili mi niya kaila,” matud niya. “Sayod ko nga napugos lang usab siya nga maggiya tungod kay ginabaharan sa mga sundalo ang iyang pamilya.”

Human sa pipila ka bulan nga pagtagotago, nakaplagan si Moana sa iyang paryente nga Pulang manggugubat. Nagpadangop siya sa usa ka yunit sa BHB-Isabela aron mapanalipdan gikan sa mga sundalo nga nangita kaniya. Tungod sa grabeng pagpahimulos nga iyang nasinati, tin-aw kaniya nga kinahanglang mobarog ug suklan ang malinglahong programa sa reaksyunaryong gubyerno sama sa pugos nga pagpasurender sa militar.

Sa iyang pagpabilin sa yunit, nabati niya ang respeto sa mga kauban ug ang kagawasan nga gihikaw kaniya sa mga pasistang sundalo. Sa wala madugay, nagpadayag si Moana sa iyang kagustuhan magpultaym sa hukbong bayan.

Usa ka grabeng paglapas sa mga internasyunal nga mga lagda sa gubat ang pugos nga “pagpasurender” sa mga sibilyan ug pagpriso ug pagpangulipon kanila sulod sa mga kampo militar. Lapas usab ang pugos nga paglambigit kanila sa mga armadong operasyon nga nagbutang sa ilang kinabuhi sa peligro sa matag adunay mahitabong panagsangka. Dobleng proteksyon ang dapat nga ginahatag sa kababayen-an ug bata nga anaa sa mga lugar sa armadong panagbangi.

Sa kaso ni Moana ug sa mga sama niyang Agta, matngon sila sa nasudnong pagpangdaugdaug ug kawalay pagtagad sa reaksyunaryong estado. Sayod usab sila sa bahandianong kasaysayan sa pakighiusa sa rebolusyonaryong kalihukan sa mga susama nilang nasudnong minorya sa pagdepensa sa kinaiyahan ug mga lasang nga kasumpay sa ilang kinabuhi. Kumpara sa ubang armadong grupo, ang hukbong bayan lamang ang nagpalayas sa mga magun-ubon ug makawkawong proyekto sa gubyerno ug langyawng negosyo sa mina ug troso sa kabukiran sa Sierra Madre. Kini ang nag-unang hinungdan kung nganong paspas nilang nasabtan ug gigakos ang gubat sa katawhan.

Sayod si Ka Moana, ug daghan pang mga kauban nga gikan sa nasudnong minorya, nga sa pagsalmot lamang nila sa nasudnon-demokratikong rebolusyon makab-ot ang ilang mga demokratiko ug makatarunganong interes.