Sibilyan si Moana, isa ka tumandok nga Agta, sang “ginsumbong” siya sang kaugalingon nga tiyo sa 95th IB kabaylo sang ₱2,000 nga padya. Gindeklarar siya nga “surenderi” kag “ginpareport” sa kampo militar upod ang iban pa. Didto niya naagyan ang makasuluka nga pagtrato sa iya kag pareho niya nga Agta.

“Ginhimo kami nga mga ulipon sang mga suldado,” estorya ni Moana. Pilit sila nga ginapahakot kag ginapatrabaho sa mga uma. Wala sila ginapakaon kon indi sila makatrabaho kag kon ginapakaon, sobra nga gamay ang ginahatag sa ila. “Igo lang sa palad,” siling niya.

Naluoy gid si Moana sa pareho niya nga Agta labi na sa isa ka iloy nga may dala nga gamay nga anak. Ginatago niya ang gamay nga pagkaon nga ginrasyon sa iya para ihatag sa lapsag kag iban pang mga bata nga upod ginkulong sa sulod sang kampo.

May eskwelahan sa sulod sang kampo pero talagsa nga may “titser” nga suldado. “Kon nagaklase man, tuman ka buringot,” siling ni Moana. “Ginamulay ang mga bata.” Bangud diri, wala sang interes ang mga bata nga magsulod sa “eskwelahan” nga ini.

“Masami ginadamgo ko ang hilway nga pangabuhi sa kagulangan,” siling niya. Pero magabugtaw na lang siya nga ara sa “pabalay” sang militar. “Amo ina ang tawag nila sa basurahan nga gintaklapan sang tolda kon sa diin kami nagatulog.”

Ginagamit man ang mga Agta bilang panaming sa mga operasyon militar. “Ginasakay nila kami sa trak kada mag-operasyon sa Isabela,” estorya niya. Ang kababainhan nga Agta masami ginasugo nga magpaninda samtang ang kalalakihan ginapagiya sa mga operasyon kombat. Pagkatapos sang mga trabaho nga ini, ginadala sila liwat sa kampo kag hugot nga ginabantayan para indi makapalagyo.

Indi mabatas ni Moana ang pangabuhi sa sulod sang kampo. “Mas maayo pa ang kabuhi sang mga ido sangsa kabuhi namon didto,” hambal niya.

Isa ka adlaw, ginsugo sila nga magpaninda upod ang pakaisa niya. Samtang nalingaw ang suldado, nagpulot siya sang mga kalo kag nagsuksok sang bestida dungan patago nga dalagan. Naglumpat sila sa suba agud palagyuhan ang bantay nila nga mga suldado. “Gamayan lang kami madakpan!” estorya niya.

Sa kagulangan, nasumalang nila ang isa pa ka grupo sang mga suldado nga sadto nagapanguha sang uway. “Maayo nga nagpakuno-kuno ang giya nila nga Agta nga indi kami kilala,” hambal niya. “Bal-an ko nga napilitan lang man siya nga maggiya bangud ginpaandaman sang mga suldado ang pamilya niya.”

Paglipas sang pila ka bulan nga pagpanago, nasapwan si Moana sang paryente niya nga Pulang hangaway. Gintugyan siya sa pag-atipan sang isa ka yunit sang BHB-Isabela para mapangapinan halin sa mga suldado nga nagapangita sa iya. Bangud sa grabe nga pagpanghimulos nga naagyan niya, maathag sa iya nga kinahanglan magtindog kag batuan ang mapaniplang nga programa sang reaksyunaryong gubyerno pareho sang pilit nga pagpasurender sang militar.

Sa iya pagpabilin sa yunit, nabatyagan niya ang respeto sang mga kaupod kag kahilwayan nga gindingot sa iya sang mga pasistang suldado. Wala magdugay, nagpahayag si Moana sang kagustuhan niya nga mangin pultaym nga katapu sang hangaway sang banwa.

Malala nga paglapas sa internasyunal nga mga pagsulundan sa gera ang pilit nga “pagpasurender” sa mga sibilyan kag pagkulong kag pagpang-ulipon sa ila sa sulod sang mga kampo militar. Lapas man ang pilit nga pagdalahig sa ila sa mga armadong operasyon nga nagabutang sa katalagman sa ila nga kabuhi engkaso may engkwentro. Doble nga proteksyon ang dapat nga ginahatag sa kababainhan kag bata nga ara sa mga lugar sang armadong inaway.

Sa kaso ni Moana kag mga kapareho niya nga Agta, muklat sila sa pungsodnon nga pagpamigos kag pagpabaya sang reaksyunaryong estado. Nahibal-an nila ang manggaranon nga kasaysayan sang pagpakig-isa sang rebolusyonaryong hublag sa mga pareho nila nga pungsodnon nga minorya sa pag-amlig sa kapalibutan kag mga katalunan nga kasugpon sang ila kabuhi. Kumparar sa ibang armadong grupo, ang hangaway sang banwa lang ang nagpalayas sa mga mapanghalit kag mapangdambong nga proyekto sang gubyerno kag dumuluong nga negosyo sang pagmina kag pagtroso sa kabukiran sang Sierra Madre. Ini ang pangunahon nga kabangdanan kon ngaa madasig nila nga naintindihan kag ginahakos ang inaway banwa.

Nahibal-an ni Ka Moana, kag madamo pang mga kaupod halin sa pungsodnon nga minorya, nga sa pag-upod lang nila sa pungsodnon demokratikong rebolusyon maagum ang ila mga demokratiko kag makatarungan nga interes.