Tapalan sang lahug-lahog sang mga Pilipino sining nagligad nga mga semana ang “bulawanon nga sibuyas” bangud sa mataas nga presyo sini kag ibang balaklon sa merkado. Pero pagpaathag sang mga mangunguma sang sibuyas sa Nueva Ecija, wala sila sang benepisyo sa daw pangmilyunaryo nga presyo sini, kag sa kamatuoran lumos sila sa utang. Pareho nila, ini man ang kahimtangan sang mga mangunguma sang patatas sa Benguet.

Sang Septyembre, ara sa ₱109.84 kada kilo ang presyo sang patatas sa Pilipinas. Indi man ini ang pinakamahal sa kalibutan pareho sang sibuyas, malayo nga mas mataas ini sa baklanay nga ₱30 kada kilo halin sa mangunguma. Subong man ang kaso sang repolyo, nga ₱300 ang baligyaanay kada kilo, pero ginabakal lang sang ₱50 kada kilo sa mangunguma.

Isa sa mga mangunguma (o hardinero) nga ini si Jeremy, nga nagatanom sang patatas sa kaugalingon nga 2,500 metro-kwadrado nga duta o sangkap-at sang ektaryang duta upod ang iya anum ka utod. Ginabagsak nila ang ila ani sa Nueva Vizcaya Trading Post, nga apat ka oras halin sa ila lugar.

Tatlo ka bulan ang kalawigon sang isa ka siklo sang pagtanom sang patatas. Sa kaso ni Jeremy, makahulam siya sang traktora sa ila tiyo gani wala siya nagabayad sang renta diri. Naggasto siya sang pang-gasolina (₱1,360) kag ginsuhulan niya ang opereytor para sa tatlo ka adlaw nga trabaho (₱3,000). Sa kantidad nga ₱70 kada kilo, ₱28,000 ang gingasto niya para sa 400 kilo nga semilya sang patatas. Nakasalig ang pagdaku sang patatas sa abono kag pestisidyo gani daku nga bahin sang iya pondo nagakadto sa pagbakal sang iti sang manok (₱7,200) kag urea (₱10,000), kag sarisari nga kahon kag pakete sang mga kemikal nga pang-isprey. Sa kabilugan, nagalab-ot sa ₱39,700 ang gasto para sa abono kag pestisidyo.

Sining tuig, daku nga pasakit kanday Jeremy kag pareho niya nga hardinero ang pagtimbuok sang presyo sang urea halin ₱1,200 pakadto ₱2,400, pagtaas sang presyo sang gasolina, lakip man ang pagtinaas sang mga presyo sang mga balaklon. Luwas pa ang mga ini sa daan na nga sakit nila sa ulo nga wala untat nga importasyon kag ismagling sang utanon kag ibang agrikultural nga produkto (masami halin sa mga pungsod nga may subsidyo sang gubyerno ang produksyon pang-agrikultura) nga labing nagbutong panubo sa presyo sang baklanay sang patatas halin sa ila.

Sa kabilugan, nagalab-ot sa ₱167,060 ang kabilugan nga gasto ni Jeremy kada siklo sang pagtanom.

Pinakadaku nga bahin sini ang ₱86,260 nga gasto para sa farm inputs nga kadam-an imported. Ara sa ₱21,000 ang gasto niya para sa transportasyon kag dugang nga ₱4,500 para sa iban pang balayran sa pagbyahe sang produkto (toll fee, parking fee kag iban pa). Ang 10% sang iya kabilugan nga kita igabuhin bilang bayad sa interes sang iya utang.

Sa kalkulasyon niya, ara sa ₱37,000 ang balor sang nagamit nga kusog-pangabudlay (renta kag pamilya) para sa bilog nga siklo—halin sa paghanda sang duta, pagtanom, paghakot sang iti sang manok, kada duha ka adlaw nga pag-isprey sang pestisidyo, pag-ani tubtob deliberi.

Sa presyo nga ₱30 kada kilo, nabaligya ni Jeremy ang naani nga 6,000 kilo nga patatas sa kantidad nga ₱180,000. Menos tanan nga gasto, ₱12,940 lang ang nabilin sa iya, katumbas sang ₱143.78 kada adlaw. Wala pa sa katunga sa gintalana nga ₱300 minimum nga suhol sa rehiyon, kag 13% lang sa ₱1,100 nga makabuhi nga inadlaw nga suhol.

Tuig-tuig, pat-ud ang pagtinaas sa gasto sa produksyon sang mga hardinero samtang depende sa panahon kag sa kapritso sang komersyante ang presyo sang ila ani.

Sa panahon nga perdi katama ang baligyaanay sang ila ani, nagakabuhi si Jeremy kag kapareho nga hardinero sa areglo nga mutwal nga bululigay nga ginatawag nga “ub-ubbo” o kooperasyon nga wala sang katumbas nga kwarta. Libre nila nga ginahatag ang ila kusog-pangabudlay sa kapareho nga hardinero kabaylo sang kusog-pangabudlay naman sang iban sa ila nga ulumhan.

Nakapalipay man sang tagipusuon ang ila pagbululigay, wala sini ginatago ang ila pag-antus kag kabudlayan nila kag ila mga pamilya. Samtang napilitan sila nga magpakuntento sa gamay nga kita, nagatinangkas sa ganansya ang mga kumpanyang multinasyunal nga nagabaligya sang tuman ka mahal nga farm inputs, usurero nga nagahukhok sang tuman kataas nga interes, mga komersyante nga nagabarat sa ila ani kag gubyerno nga nagaduso sang importasyon nga labing nagabutong sa presyo sang mga produktong agrikultural.

Para sa bug-os nga istorya sang mga hardinero sang pagtatas sa Ifugao, basahon ang “Ang pakikipagsapalaran ni Jeremy Hardinero” sa www.philippinerevolution.nu.