Pag­pa­ma­lig­ya og kop­ras ang pa­ngi­na­bu­hi­an ni Ta­tay Gil. Sa iyang lung­sod, mi­ka­bat la­mang og ₱25 ang ka­da ki­lo sa kop­ras. Ma­tag tu­lo ka bu­lan, ma­ka­ba­lig­ya si­ya og 300 ki­lo nga kop­ras ngad­to sa bu­yer. Sa lak­tod, mo­ki­ta la­mang si­ya og ₱7,500. Gra­be ki­ni ka ba­ra­to ta­li­wa­la nga na­hi­mu­tang ang ilang ba­ra­ngay duul sa kum­pan­yang na­gap­ro­se­so niini.

Nai­la ang Mi­sa­mis Ori­en­tal isip nag-u­nang ti­nub­dan sa lu­bi sa ti­bu­ok Min­da­nao. La­kip sa mga kum­pan­yang na­gap­ro­se­so nii­ni sa re­hi­yon ang sub­sid­yar­yo sa hi­gan­teng kum­pan­yang mul­ti­na­syu­nal nga Wil­mar In­ter­na­tio­nal sa Gi­ngo­og City; ang Pi­li­pi­nas Kao, sub­sid­yar­yo sa kum­pan­yang Ja­pa­ne­se nga Kao Cor­po­ra­ti­on, sa lung­sod sa Ja­sa­an; Fies­ta Brand sa Me­di­na nga gi­pa­nag-i­ya­han sa mga Cam­pos (Nut­riA­sia); ug Ca­ga­yan de Oro Oil nga gu­nit sa bang­kong Uni­ted Coco­nut Plan­ters Bank. Mo­no­po­li­sa­do sa ma­yor­ya sa maong lang­yawng mga kum­pan­ya ang in­dustri­ya sa lu­bi gi­kan sa pag­pa­lit og kop­ras hang­tud sa pagpro­se­so ngadto sa ga­ma nang pro­duk­to.

Sa ka­so ni Ta­tay Gil, mi­ka­bat la­mang og ₱83 ang ki­ta ni­ya sa ma­tag ad­law. Ku­lang kaa­yo ki­ni kum­pa­ra sa ₱134 nga ubos pa sa mi­ni­mum nga ki­na­hang­lan aron ma­bu­hi ang iyang pa­mil­ya, la­kip ang iyang ti­gu­lang na nga mga gi­ni­ka­nan nga nag­sa­lig ka­ni­ya. La­yo kaa­yo ki­ni sa iyang ki­ta nga ha­los wa­la nay na­ka­ga­hin alang sa ilang pa­nud-an. Da­kung prob­le­ma kung asa mo­ku­ha og pang­gas­to sa pa­na­hong mag­ka­sa­kit ang iyang mga gi­ni­ka­nan. Aron ma­du­ga­ngan ang ki­ta, di­li hing­pit nga na­ka­san­dig si­la Ta­tay Gil sa pag­pa­ngop­ras. Na­ma­lig­ya usab si­ya og ka­pe ug ka­wa­yan aron ma­du­ga­ngan ang iyang ki­ta.

Mas pait ang ka­him­tang ni Ta­tay Mag­no nga na­ga­ba­lig­ya og ti­ni­bu­ok nga lu­bi. Su­lod sa tu­lo ka bu­lan, anaa sa 100 la­mang ka lu­bi ang iyang na­ti­gum. Gi­na­bu­nu­tan ni­ya ki­ni ay­ha ipa­tim­bang. Mo­ka­bat la­mang sa 60 ka ki­lo ang 100 ka lu­gas. Sa pa­lit nga ₱5 ka­da ki­lo, mo­ki­ta la­mang si Ta­tay Mag­no og ₱300 ka­da tu­lo ka bu­lan o ₱3 ka­da ad­law.

Tu­ngod kay di­li pai­go ang ki­ta sa pag­ba­lig­ya og lu­bi, na­ga­ba­lig­ya usab si Ta­tay Mag­no og la­wi (ma­ter­ya­les alang sa pag­hi­mo og sil­hig-la­not). Ma­tag bu­lan, ma­ka­ti­gum si Ta­tay Mag­no ug iyang asa­wa og 50 ki­long la­wi nga gi­na­pa­lit ka­ni­la og ₱60 ka­da ki­lo. Mi­ki­ta si­la din­hi og ₱2,900 (ku­ha­an pa og ₱100 alang sa pa­ma­sa­he) ka­da bu­lan o ₱97 ka­da ad­law.

Mi­ka­bat og ₱251 ka­da ad­law ang pi­na­ka­mi­ni­mum nga pa­ngi­na­hang­lan ni Ta­tay Mag­no, iyang asa­wa ug sa ilang du­ha ka apo nga nag­tung­ha sa ele­men­tar­ya. Tu­ngod sa sob­ra ka ba­ra­tong pa­lit sa ilang pro­duk­to ug ka­ga­may sa ki­ta, nag­ka­pa­tung-pa­tong ang utang sa mag­tia­yon sa tin­da­han aron ma­ka­su­ga­kod sa inad­law-ad­law.

Pi­pi­la la­mang si­lang Ta­tay Gil ug Ta­tay Mag­no sa mga mag-uu­mang nag-an­tus sa gra­beng pag­tiu­rok sa pre­syo sa lu­bi sa pru­bin­sya. Ta­li­wa­la ki­ni sa nag­ka­ta­as nga de­mand sa lu­bi sa pang­ka­li­bu­tang mer­ka­do. La­kip sa ma­mug­na sa lu­bi ug la­na nii­ni ang mga pro­duk­tong coco-che­mical, sa­bon pan­la­ba ug pan­li­go, sham­pu, baby oil, po­ma­da, com­pact disk, refi­ned coco oil, des­sica­ted nga lu­bi ug mga pro­duk­tong ga­ta. Wa­lay sub­sid­yong gi­na­ha­tag sa mga mag-uu­ma sa lu­bi sa mga pa­na­hong mou­bos ang pre­syo sa pag­pa­lit nii­ni. Bu­sa, ki­na­hang­lan ni­lang mosulod sa bi­san un­sang tra­ba­ho sa la­bing ubos nga su­hu­lan.

Kal­bar­yo nga gi­pa­sa­mot sa ko­rap­syon

Pi­pi­la ka de­ka­da nang mga mag-uu­ma sa lu­bi ang mga pa­mil­ya ni­lang Ta­tay Gil, Ta­tay Mag­no ug li­bo­an pa sa Mi­sa­mis Ori­en­tal. La­kip si­la sa gag­mayng mag-uu­ma nga gi­hut­hu­tan sa coco levy niad­tong pa­na­hon sa dik­ta­dur­yang US-Marcos ila­lum sa ba­la­od mi­li­tar niad­tong 1972-1986. Hang­tud ka­ron, wa­la pa na­ba­lik ka­ni­la ang an­ga­yang pon­do nga du­gay na ni­lang gi­pa­kig­bi­su­gan. Hi­nu­nua, ang pon­do anaa ka­ron sa kontrol sa sa­ma ka du­not nga bag-ong re­hi­meng US-Marcos.

Pi­pi­la ka ad­law ay­ha mi­da­ug sa pwes­to, daw gi­re­ga­lo ni Rod­ri­go Du­ter­te kang Fer­di­nand Marcos Jr ang pon­dong coco levy di­hang gi­pa­ga­was ni­ya ang man­do nga nag­tu­got sa De­partment of Ag­ricul­tu­re nga ga­mi­ton ang pon­do aron “pa­lam­bu­on” ang sek­tor sa lu­bi. Pi­naa­gi sa Execu­tive Or­der No. 172, gi­hi­mo ang Coco­nut Far­mers and In­dustry Deve­lop­ment Plan ila­lum sa de­par­ta­men­to. Di­li ka­ti­nga­la­han, di­ha­di­hang gi­da­wat ni Marcos Jr ang de­par­ta­men­to di­hang ma­ka­lingkod si­ya sa ga­hum niad­tong 2022. Usa ka tuig si­yang mi­ling­kod sa DA nga wa­la man lay kau­sa­ban sa pa­ngi­na­bu­hi­an sa mga mag-uu­ma sa lu­bi, ug ga­ni, la­baw pang mig­ra­be ang ilang pag-an­tus.