Pagbaligya sang kopras ang palangabuhian ni Tatay Gil. Sa iya nga banwa, nagalab-ot lang sa ₱25 ang kada kilo sang kopras. Sa kada tatlo ka bulan, 300 ka kilo lang sang kopras ang iya mabaligya sa tigpamakal. Sa lip-ot nga pulong, nagaganar lang siya sang ₱7,500. Sobra kanubo ini bisan pa lapit lang sa ila nga barangay ang kumpanya nga nagaproseso diri.

Kilala ang Misamis Oriental bilang nagapanguna nga ginakuhaan sang lubi sa bilog nga Mindanao. Kabahin sa mga kumpanya nga nagaproseso sini sa rehiyon ang subsidaryo sang dambuhala nga kumpanyang multinasyunal nga Wilmar International sa Gingoog City; ang Pilipinas Kao, subsidaryo sang kumpanya nga Japanese nga Kao Corporation, sa banwa sang Jasaan; Fiesta Brand sa Medina nga ginapanag-iyahan sang mga Campos (NutriAsia); kag Cagayan de Oro Oil nga uyat sang bangko nga United Coconut Planters Bank. Monopolisado sang kadak-an sang dumuluong nga mga kumpanya nga ini ang industriya sang lubi halin sa pagbakal sang kopras tubtob sa pagproseso padulong human na nga produkto.

Sa kaso ni Tatay Gil, nagalab-ot lang sa ₱83 ang ginaganar niya sa adlaw-adlaw. Tuman kagamay sini kumpara sa ₱134 nga ubos sa minimum nga kinahanglan para mabuhi niya ang iya pamilya, kabahin ang iya tigulang na nga mga ginikanan nga nagasalig sa iya. Tuman kalayo sang iya nga ginakita nga halos wala na sang natigana para pangbakal sang sud-an. Dako nga problema kung sa diin magkuha sang panggasto sa panahon nga nagamasakit ang iya mga ginikanan. Para madugangan ang kita, indi lubos nga nagasalig sila Tatay Gil sa pagpangopras. Nagabaligya man siya sang kape kag kawayan para makabulig sa mga galastuhan.

Mas pait ang kahimtangan ni Tatay Magno nga nagabaligya sang binilog nga lubi. Sa sulod sang tatlo ka bulan, yara sa 100 ka bilog lang ang maani niya. Ginapanitan niya ang mga ini bag-o kilohon. Nagalab-ot lang sa 60 kiko ang 100 ka bilog. Sa baligyaanay nga ₱5 kada kilo, magakita lang si Tatay Magno sang ₱300 kada tatlo ka bulan ukon ₱3 kada adlaw.

Tungod nga tuman ka kulang ang kita sa pagbaligya sang lubi, nagabaligya man si Tatay Magno sang uway (materyales para sa paghimo sang silhig paypay). Kada bulan, makasupot si Tatay Magno kag iya asawa sang 50 kilo nga uway nga ginabakal sa ila sang ₱60 kada kilo. Nagaganar sila diri sang ₱2,900 (buhinan ₱100 para sa pamasahe) kadabulan ukon ₱97 kada adlaw.

Naglab-ot sa ₱251 kada adlaw ang pinakaminimum nga kinahanglanon ni Tatay Magno, iya nga asawa kag upod nila nga duha ka apo nga naga-eskwela sa elementarya. Tungod sa sobra ka barato sang baklanay sang ila nga produkto kag kagamay sang kita, nagasinampaw ang utang sang mag-asawa sa tindahan para makatibawas sa adlaw-adlaw.

Pipila lang sila ni Tatay Gil kag Tatay Magno sa mga mangunguma sa lubi nga naga-antus sa lubha nga pagsangyad sang presyo sang lubi sa prubinsya. Ini sa pihak sang nagatinaas nga demanda sang niyog sa pangkalibutanon nga merkado. Kabahin sa nakasandig sa lubi kag lana sini ang mga produkto nga coco-chemical, habon panglaba kag pampaligo, shampoo, baby oil, pomade, compact disk, refined coco oil, dessicated nga lubi kag mga produkto nga gata. Wala sang subsidyo nga ginhatag sa mga mangunguma sa lubi sa mga panahon nga nagasangyad ang baklanay sang lubi. Sa amo, kinahanglan nila nga magsulod sa kung anu-ano nga trabaho nga tuman man kanubo sang sweldo.

Kalbaryo nga ginpalala sang korapsyon

Pila ka dekada na nga mga mangunguma sa lubi ang mga pamilya nila Tatay Gil, Tatay Magno kag linibo pa sa Misamis Oriental. Kabahin sila sa gagmay nga mangunguma sang lubi nga ginakwartahan sang coco levy sadtong panahon sang diktadura nga US-Marcos sa idalom sang laye militar sadtong 1972-1986. Tubtob subong, wala pa nabalik sa ila ang nagakadapat sa ila nga pondo nga madugay na nila nga ginapakigbato. Sa baylo, ang pondo ang yara sa kontrol subong sang kapareho ka garuk nga bag-ong rehimen US-Marcos.

Pila ka adlaw bag-o nanaog sa pwesto, daw pareho nga ginregalo ni Rodrigo Duterte kay Ferdinand Marcos Jr ang pondo nga coco levy sang ginpagwa niya ang kasuguan nga nagtugot sa Department of Agriculture nga gamiton ang pondo para “patin-aron” ang sektor sang lubi. Sa pamaagi sang Executive Order No. 172, ginhan-ay ang Coconut Farmers and Industry Development Plan sa idalom sang departamento. Indi makatilingala, gilayon nga gin-ako ni Marcos Jr ang departamento sang magpungko siya sa poder sadtong 2022. Isa ka tuig siya nga nagtinir sa DA sang wala pagbag-o sa palangabuhian sang mga mangunguma sa lubi, kag sa aktwal ilabi pa nga naglala ang ila pag-antus.