Ti didigra ti panagregga-ay ti daga idi Pebrero 6 idiay Maco, Davao de Oro (sigud a Compostela Valley) ket kakaruan iti saan a manmano a trahedya a nasagrap idiay Mindanao, ken idiay Davao de Oro a maysa iti sentro ti panagminas iti Pilipinas, ken saan nga umuna iti nakarámanan ti kompanya nga Apex Mining Corporation. Nabayagen a tumaktakder ti umili iti intero a rehiyon ti Davao, ken ti kabuklan dagiti Lumad idiay Mindanao laban iti dadakkel ken manangdadael a panagminas.

Iti tengnga ti trahedya iti tarangkaan na, ken maikaniwas iti pannakirikna ken panaginsisingpet, uray maysa minuto ket saan nga insardeng ti Apex dagiti operasyon na ken nagtultuloy nga inobligaran nga agubra dagiti natedda a mangmangged iti minasan.

Pakasaritaan ti panangdadael ken panaggamrud

Nangrugi nga agminas ti Apex iti tawid a daga ti tribu a Mansaka idiay Maco idi 1976. Kas iti sabali a lugar, saan na laeng a dinadael ti ekolohiya ti kabakiran ken kadagaan, dinadael na met ti nainsigudan a pagbiagan ken kultura dagiti Mansaka. Kadagiti simmaruno a tawen, in-inut na a pinatakyas dagiti Mansaka kadagiti komunidad da, ken naadipen da kas mangmangged iti minasan wenno suporta a sistema na.

Idi pay, notoryus daytoyen iti nababa a panagtangdan ken saan a natalged a kondisyon iti panagubra. Nasuspindir ti operasyon na idi 2000 kalpasan a singiren dagiti mangmangged. Nagsubli daytoy kas dakkel a panagminas iti uneg ti panangmanehar dagiti ganggannaet a kompanya a Goldridge Mining Corporation (kompanya nga US), Viclode Mining Corporation, ken Mintricor Inc. idi 2003. Ginatang ti minasan ti Crew Gold (nga idi ket kumpanya a Canadian) idi 2009, a nangilako met iti ASVI (Malaysia) idi 2009. Idi 2013, ginatang daytoy ti Monte Oro ni Enrique Razon Jr ken dagiti kasosyo na a komprador.

Ti erya a madama a minminasen ti Apex ket nakapauneg iti dua nga MPSA—MPSA-225-2005-XI a simmaklaw iti 679.02 ektarya kadagiti aggaasideg a barangay a Masara ken Teresa, ken MPSA-234-2007-XI a saklaw ti 1,558.53 ektarya iti aggaasideg a barangay ti Masara, Mainit, Tagbaros, New Leyte, Elizalde ken New Barili idiay Maco ken sumagmamano a paset ti kaabay nga ili ti Mabini. Idi 2023, lalo pay a pinalawa ti kompanya dagiti operasyon na idi gatangen na ti Asia Alliance Mining Resources Corp. nga addaan iggem a permit tapno minasen ti 20,000 ektarya idiay Maco, Mabini ken Maragusan, amin idiay Davao de Oro.

Addaan bisa a 25 tawen, a mabalin a paatiddogen ti nayon a 25 tawen ti dua nga MPSA wenno aginggana 2030 ken 2032. Makalkalkular a makaala iti saklaw ti dua nga MPSA pay laeng ti 1,250,000 onse ti balitok. Idi 2022, timmako ti kompanya ti ₱3.339 bilyon neto a pastrek, a dakdakkel iti 316.1% maiyarig iti 2021. Iti 2023, nagilista daytoy ti ₱2.3 bilyon neto a pastrek iti umuna a siyam a bulan pay laeng.

Kasukat ti panaggamgam iti nainsigudan a kinabaknang, pinagbayad laeng ti kompanya ti 4% nga excise tax ti reaksyonaryo nga estado. Masansan pay nga itantan ti kompanya ti panangted ti sangkapirit a 1% nga obligasyon na iti lokal a gobyerno ken tribu. Kalpasan ti agarup uppat a dekada, ti laeng mailastog ti Apex a kontribusyon na iti komunidad ket maysa a pagadalan ken maysa a sentro pangsalun-at. Ti pabalay nga imbangon na para iti bukod a mangmangged ket naibangon kadua pay ti maysa a non-government organization. Ti ad-adda a makapapungtot, agtaltalinaed a maysa iti kakurapayan iti pagilian ti tribu Mansaka ken adipen iti bukod da a daga.

Segun iti panagadal nga inaramid mismo ti kompanya, ti erya a sinaklaw ti panagminas na ket masansan a tudtuduen, kakaruan iti nagbaetan ti Nobyembre ken Pebrero. Napukray ti daga ditoy ken bulnerable dagiti dirraas iti panagregga-ay. Adda met laeng daytoy iti erya ti addaan fault line (ringngat iti daga), ken bulnerable iti ginggined. Iti maysa pay a panagadal ti estado, naideklara a “geohazard” wenno napeggad a lokasyon ti 80% ti Davao de Oro. Iti bangir dagitoy a kagagalad, saan laeng nga intuloy, ketdi lalo pay nga impapati dagiti operasyon ti minas, aglalo ti Apex iti probinsya.

Iti panagtayá dagiti grupo a maka-kalikasan, adu a pasamak ti panagregga-ay ti daga ti saanen a nairep-report. Laksid iti open-pit mining ti Apex, agar-aramid ti kompanya kadagiti tunnel iti uneg ti daga. Gunggunggunen na ti daga ken dagiti bato manipud iti uneg, a lalo a mangipangpangato iti posibilidad ti panagregga-ay ti dadakkel a tipak ti bantay.

Pakasaritaan ti kinaranggas

Kas iti sabali a lugar, kasingin ti panagminas ti kinaranggas idiay Davao de Oro. Nairussuat ditoy ti nagsasaruno a reaksyonaryo a rehimen ti brutal a kampanya a pananglapped ken militarisasyon iti inbangon a komunidad ti Mansaka. Idi 2017, rinugian ti saan a bumaba iti tallo batalyon ti AFP ti nasaknap a panagbombomba iti tangatang, pananglipit kadagiti sibilyan tapno “sumurender,” panangpapatay kadagiti lider-masa ken ordinaryo a sibilyan, iligal a panangarestar ken panangibalud, ken dadduma pay a panagabuso ken pananglipit.

Natatek kadagiti detatsment ti CAFGU ken kampo ti militar, nga agserserbi a gwardya ken parasalaknib dagiti operasyon ti minas, ti probinsya. Nakakampo ditoy ti 66th IB a nakapauneg iti kumand ti 10th ID. Atiddog ti listaan dagiti krimen iti gubat ken panaglabsing kadagiti karbengan-tao daytoy a dibisyon saan laeng iti rehiyon ti Davao nu di pati idiay Bukidnon, Agusan del Sur ken Surigao del Sur.

Karaman kadagiti biktima ti 66th IB ni Marcelo Monterona, a pinatay dagiti soldado idi Enero 2014, iti sango ti tiendaan na. Ni Monterona ket kameng ti konseho ti Indug Katawhan, ti organisasyon a nangiyuna iti panangsingir iti Apex Mining iti didigra a kuyog na kadagiti komunidad dagiti mannalon ken Lumad. Idi 2013, naiduron ti organisasyon ti Apex a mangted-danyos iti ₱3.6 milyon ken tarimaanen dagiti nadadael nga imprastruktura kalpasan a dalapusen ti Bagyo Pablo ti komunidad da.

Idi Abril 10, 2014, rinaut dagiti Nalabaga a mannakigubat iti uneg ti New People’s Army-Southern Mindanao Region ti minasan ti Apex nga idi ket kukua pay ti kompanya a Canadian ken Malaysian, kas pannusa iti agtultuloy a panagpalawa kadagiti underground ken open-pit mining na. Iti bangir daytoy ti mamin-ano a panangited ballaag ti rebolusyonaryo a tignayan iti nasaknap a didigra kakuyog ti kasdiay a panagpalawa kadagiti komunidad dagiti Lumad ken iti aglawlaw.

Kadaytoy a panawen, salawasaw a nagpalawa ti kompanya iti natedtedda a kabakiran idiay Maco, a naideklara a protektado ti rebolusyonaryo nga umili iti lugar. Karaman iti dadduma pay a basul ti Apex ti; 1) saan a panangited ti danyos kadagiti biktima ti dua a landslide idi 2007 ken 2008, 2) nababa a pasweldo ken arbitraryo a panangikkat kadagiti mangmangged na, 3) pannakapaay nga i-rehabilitate dagiti karayan ken rangtay idiay Maco nga inkari na kadagiti residente, ken 4) aktibo a panangpondo kadagiti operasyon kombat ti 9th IB a nakadeploy idi iti probinsya.

Indeklara ti militar idi 2022 nga “insurgency-free” ti Davao de Oro ken rinambakan daytoy ti dadakkel a kompanya ti minas. Iti bangir na, agtaltalinaed a nakapakat ti sumagmamano a batalyon ti AFP kadagiti komunidad ti Lumad ken dagiti mangmangged tapno parmeken ti aniaman a panaglaban ti umili. Iti sango ti agtultuloy a pananglipit ken panangibaddek iti karbengan ken aglalo iti sango ti panangperdi iti aglawlaw, agtultuloy nga aggilgil-ayab ti rikna ti umili a tumakder ken lumaban.