Ang katalagman sang pagtiphag sang duta sadtong Pebrero 6 sa Maco, Davao de Oro (anay Compostela Valley) ang pinakamalala sa indi pipila ka trahedya nga naagyan sa Mindanao, kag sa Davao de Oro nga isa sa sentro sang pagmina sa Pilipinas, kag indi una sa kahimuan sang Apex Mining Corporation. Madugay na nga nanindugan ang pumuluyo sa bug-os nga rehiyon sang Davao, kag ang kabilogan sang mga Lumad sa Mindanao batuk sa dalagkuan kag mapanghalit nga mina.

Sa tunga sang trahedya sa tarangkahan sini, kag kabaliskaran sa peke nga pagpakig-unong kag pagpabuot-buot, bisan isa ka minuto wala gid gin-untat sang Apex ang operasyon sini kag padayon nga gin-obligar nga magtrabaho ang nabilin nga mga mamumugon sa minahan.

Kasaysayan sang pagpangwasak kag pagpangawat

Sugod nga nagmina ang Apex sa dutang palanublion sang tribu nga Mansaka sa Maco sadtong 1976. Pareho sa iban nga lugar, wala lang sini gin-guba ang ekolohiya sang kalasangan kag kadutaan, ginguba man sini ang tradisyunal nga palangabuhian kag kultura sang mga Mansaka. Sa masunod nga mga tuig, amat-amat sini nga napalayas ang mga Mansaka sa ila mga komunidad, kag naulipon sila isip mga mamumugon sa minahan ukon suporta nga sistema sini.

Sadto pa man, notoryus na ini sa manubo nga pasweldo kag delikado nga kundisyon sa pamugon. Nasuspendi ang operasyon sini sadtong 2000 matapos sukton sang mga mamumugon. Nagbalik ini isip isa ka dalagkuan nga pagmina sa idalom sang pagdumala sang mga dumuluong nga kumpanya nga Goldridge Mining Corporation (kumpanya nga US), Viclode Mining Corporation, kag Mintricor Inc. sadtong 2003. Ginbakal ang minahan sang Crew Gold (nga sadto kumpanya nga Canadian) sadtong 2009, nga nagbaligya naman sa ASVI (Malaysia) sadtong 2009. Sadtong 2013, ginbakal ini sang Monte Oro ni Enrique Razon Jr kag iya mga kahimbon nga kumprador.

Ang erya nga sa subong ginamina sang Apex ang napaidalom sa duha ka MPSA-MPSA-225-2005-XI nga nagsakop sa 679.02 ektarya sa magkadikit nga mga barangay nga Masara kag Teresa, kag MPSA-234-2007-XI nga sakop ang 1,558.53 ektarya sa magkadikit nga barangay sang Masara, Mainit, Tagbaros, New Leyte, Elizalde kag New Barili sa Maco kag pila ka bahin sang kasikbit nga banwa sang Mabini. Sadtong 2023, ilabi pa nga ginpalaparan sang kumpanya ang mga operasyon sini sang baklon sini ang Asia Alliance Mining Resources Corp. nga may uyat nga permit para minahon ang 20,000 ektarya sa Maco, Mabini kag maragusan, tanan sa Davao de Oro.

May dulot nga 25 ka tuig, nga pwede palawigon sang dugang nga 25 ka tuig ang duha ka MPSA ukon tubtob 2030 kag 2032. Ginabulubanta makakuha sa sakop sang duha ka MPSA pa lang sang 1,250,000 onse ka bulawan. Sadtong 2022, nagkandos ang kumpanya sang ₱3.339 bilyon nga netong kita, nga mas dako sang 316.1% kumpara sa 2021. Sa 2023, naglista ini sang ₱2.3 bilyon nga neto nga kita sa una nga siyam ka bulan pa lang.

Kabaylo sang paghakot sang dunang manggad, ginpabayad lang ang kumpanya sang 4% nga excise tax sang reaksyunaryo nga estado. Permihan pa nga gina-atrasar sang kumpanya ang paghatag sang ahaw nga 1% nga obligasyon sini sa lokal nga gubyerno kag tribu. Matapos ang halos apat ka dekada, ang bugtong nga maipabugal sang Apex nga kontribusyon sa komunidad ang isa ka buluthuan kag isa ka sentro pang-ikaayong-lawas. Ang pabalay nga gintukod sini para sa kaugalingon nga mamumugon ang gintukod upod pa sang isa ka non-government organization. Pinakamaka-ulugot, nagapabilin nga isa sa pinakapigado sa pungsod ang tribu nga Mansaka kag ulipon sa kaugalingon nila nga duta.

Sandig sa pagtuon nga ginpatigayon mismo sang kumpanya, ang erya nga ginsakop sang pagmina sini ang masami nga gina-ulan, pinakamalala sa tunga-tunga sang Nobyembre kag Pebrero. Buhaghag ang duta diri kag bulnerable ang mga banglid sa pagkatiphag. Yara man ini sa erya nga may fault line (litik sa duta), kag bulnerable sa linog. Sa isa pa ka pagtuon sang estado, gindeklarar nga “geohazard” ukon delikado nga lokasyon ang 80% sang Davao de Oro. Sa pihak sang mga kinaiya nga ini, wala lang ginpadayon, ilabi pa nga ginpabaskog ang mga operasyon mina, ilabi na sang Apex, sa prubinsya.

Sa banta sang mga grupo nga maki-kinaiyahan, madamo sang mga insidente sang pagtiphag sang duta ang wala na nabalita. Magluwas sa open-pit mining sang Apex, nagahimo ang kumpanya sang mga tunel sa idalom sang duta. Ginatay-og sini ang duta kag mga bato halin sa idalom, nga ilabi nagapataas sang posibilidad sang pagtiphag sang dalagko nga litik sang bukid.

Kasaysayan sang kapintas

Pareho sang iban nga lugar, kapid sang pagmina ang kapintas sa Davao de oro. Ginlunsar diri sang sundanay nga reaksyunaryong rehimen ang brutal nga kampanya sang represyon kag militarisasyon sa tingob-tingob nga mga komunidad sang Mansaka. Sadtong 2017, ginsuguran sang indi magnubo sa tatlo ka batalyon sang AFP ang malaparan nga pagpamomba sa kahawaan, pagpang-ipit sa mga sibilyan para “magsurender,” pagpamatay sa mga lider-masa kag ordinaryo nga sibilyan, iligal nga pagpang-aresto kag detensyon, kag iban pa nga pagpang-abuso kag pagpang-ipit.

Tadtad sang mga detatsment sang CAFGU kag kampo sang militar, nga nagaserbe nga mga gwardya kag tigpangapin sang mga operasyon mina, ang prubinsya. Nagakampo diri ang 66th IB nga napaidalom sa kumand sang 10 ID. Malaba ang listahan sang mga krimen sa inaway kag paglapas sa mga tawhanon nga kinamatarung sang dibisyon nga ini indi lang sa rehiyon sang Davao kundi pati sa Bukidnon, Agusan del Sur kag Surigao del Sur.

Kabahin sa mga biktima sang 66th IB si Marcelo Monterona, nga ginpatay sang mga suldado sadtong Enero 2014, sa atubang sang iya tindahan. Si Monterona ang miyembro sang konseho sang Indug Katawhan, ang organisasyon nga nanguna sa pagpanukot sa Apex mining sa kahalitan nga dala sini sa mga komunidad sang mga mangunguma kag Lumad. Sadtong 2013, natulod sang organisasyon ang Apex nga maghatag-danyos sang ₱3.6 milyon kag kay-uhon ang naguba nga mga imprastraktura matapos iguon ang ila komunidad sang Bagyong Pablo.

Sadtong Abril 10, 2014, ginsubol sang mga Pulang hangaway sa idalom sang Bagong Hukbong Bayan-Southern Mindanao Region ang minahan sang Apex nga sadto ginapanag-iyahan sang kumpanya nga Canadian kag Malaysian, bilang silot sa padayon nga pagpalapad sang mga underground kag open-pit mining sini. Sa pihak ini sang pasulit-sulit nga pagpaandam sang rebolusyonaryo nga kahublagan sa malaparan nga halit nga dala sang amo nga pagpalapad sa mga komunidad sang mga Lumad kag sa palibot.

Sa panahon nga ini, tuso nga nagpalapad ang kumpanya sa nabilin nga lasang sa Maco, nga gindeklarar nga protektado ang rebolusyonaryong pumuluyo sa lugar. Kabahin sa iban pa nga kasal-anan sang Apex ang; 1) indi paghatag sang danyos sa mga biktima sang duha ka landslide sadtong 2007 kag 2008, 2) manubo nga sweldo kag arbitraryo nga pagsisante sa mga mamumugon sini, 3) kapaslawan nga i-rehabilitate ang mga suba kag taytay sa Maco nga ginpasalig sini ang mga residente, kag 4) aktibo nga pagpondo sa mga operasyon kombat sang 9th IB nga nakadeploy sadto sa prubinsya.

Gindeklarar sang militar sadtong 2022 nga “insurgency-free” ang Davao de Oro kag ginsaulog sini sang dalagko nga kumpanya sang mina. Sa pihak sini, nagapabilin nga nakaplastar ang pila ka batalyon sang AFP sa mga komunidad sang Lumad kag mga mamumugon agud sumpuon ang anuman nga pagbato sang pumuluyo. Sa atubang sang padayon nga pagpang-ipit kag pagtapak sa kinamatarung kag ilabi na sa atubang sang pag-abusar sa kiniyahan, padayon nga nagadilaab ang balatyagon sang pumuluyo manindugan kag magbato.