Singkwenta ka tuig halin nga gindeklarar ni Ferdinand Marcos Sr ang layi militar kag tukuron ang pasistang diktadurya, padayon nga ginahalitan ang pumuluyo sang mga hayop nga ginbun-ag sang brutal kag garuk nga pagginahum sang teroristang estado. Labaw sa pagpalig-on sang panindugan nga “indi na maliwat,” ang pagbalik-tan-aw kag pagkuha sang mga leksyon sa kasaysayan sang layi militar dapat itum-ok sa padayon nga pagbato agud dugmukon ang mga hayop nga ini.

Ang pinakadaku nga hayop nga ginbun-ag sang layi militar amo mismo ang pamilyang Marcos nga subong nagahari-harian sa pungsod sa personahe ni Marcos Jr. Halin sa kasarangan-kadaku, nangin higante nga burukrata kapitalista ang mga Marcos kag iya mga kroni. Lubos nga pagpabugal ni Imelda Marcos, asawa ni Marcos Sr, nga propyedad nila ang tanan sa Pilipinas. Wala sang negosyo nga nagdalagan o imprastruktura nga gintukod nga indi tunay nga ginapanag-iyahan o ginahukhukan sang mga Marcos. Ginpatuyangan sang mga Marcos ang ekonomya kag pangabuhian sang pumuluyo.

Sa sulod sang masobra isa ka dekada, ginatantya nga ara sa 10-15 bilyong dolyar ang ginkuripon sang mga Marcos. Daku nga bahin sini nakadeposito sa dumuluong nga mga bangko, o ara sa porma sang mga dyamante, mga mansyon, duta sa ibang pungsod kag iban pang malahalon nga bagay. Walay huya nga nabuhi sa kabuganaan ang mga Marcos samtang kayod-kalabaw kag subsob sa lutak sang kaimulon ang malapad nga masa sang pumuluyo.

Sa pihak nga sila ginpatalsik sadtong 1986, nagpabilin sa kamot sang mga Marcos ang daku nga bahin sang ila kinawatan nga manggad. Ini ang gingamit sang mga Marcos umpisa nga makabalik sa Pilipinas para baklon ang pangpulitika nga katampad, lunuron ang pungsod sa kabutigan pangkasaysayan, kag ibalik ang kaugalingon sa gahum. Ini ang pondo nga nagbug-os sa alyansa pangpulitika sa mga Duterte para dayaon ang resulta sang nagligad nga eleksyon kag ibutang si Marcos Jr sa poder. Ang pagpungko ni Marcos Jr sa trono sang Malacañang ang pinakadaku nga benepisyo niya sa 14-tuig nga diktadurya sang iya amay.

Pinakabrutal nga hayop nga ginbun-ag sang layi militar amo ang Armed Forces of the Philippines (AFP) kag Philippine Constabulary-Integrated National Police (PC-INP nga subong amo ang Philippine National Police o PNP). Sa idalom sang layi militar, nagserbi sila nga tinawo o instrumento ni Marcos Sr para magsabwag sang pasistang terorismo batuk sa pumuluyo. Ginbusog ni Marcos ang mga upisyal sang AFP kag PC-INP nga nagdaku halin sa masobra lang 50,000 sang 1972 pakadto sa masobra 200,000 antes siya ginpatalsik. Apat ka beses nga nagdaku ang badyet sang AFP sa una nga mga tuig sang layi militar. Sa idalom sang diktaduryang Marcos, militar ang layi kag sin-o man ang indi magsunod ginatapna sang tuman kapintas.

Gingamit ni Marcos Sr ang monopolyo sa gahum para tapnaon ang tanan nga nagapamatuk, lakip ang mga karibal nga guban sang nagaharing sahi. Gintapos sang diktador ang daan nga tungaay sa gahum sang mga nagaharing sahi, ginpasira ang Kongreso kag ginpadalagan ang mga korte militar nga tagapatuman sang iya mga husgar.

Naghari-harian ang militar. Masobra 70,000 ang ginpakulong, 34,000 ang gintortyur, 3,257 ang ginpatay, kag masobra 1,300 ang desaparecido. Pinakadamo pa ang wala nadokumento nga biktima nga mayorya mga mamumugon kag mangunguma sa tuyo nga tapnaon ang ila paghimakas para pangapinan ang ila interes kag kaayuhan. Wala-tuo ang masaker labi na sa kaumhan kon sa diin mga pasistang tropa ni Marcos ang nagahari sa tabon sang pagtapna sang armadong rebolusyon. Ginhatag sang gubyernong US ang bug-os nga suporta kay Marcos nga naggarantiya sa padayon nga operasyon sang mga base militar sang US. Pareho ini sa pagsuporta sang US sa iban pang diktador sa ibang mga pungsod sa Asia, Latin America kag iban pang lugar.

Wala ni isa sa mga upisyal militar ang nagpanabat sa linibo nga krimen sang AFP kag PC-INP. Sang mapatalsik si Marcos Sr, madamo sa ila ang daw tambalihan nga nangin mga upisyal sa burukrasya o negosyo, gamit ang uyat nila sa gahum. Sa tulod sang US—ang numero uno nga tagasulsol kag tagabaligya sang mga armas para sa mapiguson nga gera sa pungsod—pilit nga ginbag-o ang imahen sang AFP kag PC-INP para paggwaon nga sila tagasakdag sa tawhanong kinamatarung kag maki-kalinungan, direkta nga kabaliskaran sang esensya sini nga mapintas nga instrumento sang pagpamigos sa pumuluyo.

Hatagan man sang bag-ong bayu, nagapabilin nga higanteng hayop ang AFP kag PC-INP nga ginbun-ag sang layi militar ni Marcos Sr. Napukan ang diktadurya pero wala ginbungkag ang pasistang makinarya sang AFP kag PC-INP. Sa kamatuoran, labi pa ini nga nagdaku kag nagpintas. Sa daan nga tabon sang kontra-insurhensya kag bag-ong karatula nga “kontra-terorismo”, wala untat ang mga kaso sang pagpatay, pagdukot, iligal nga pag-aresto, pagmolestiya kag pagpanglugos, pagkulong kag pagtortyur sang militar sa pumuluyo nga nagabato. Labi ini nga nangin maasab sa pondo nga dapat tani makadto sa mas produktibong pamuhunan o pagpalapad sang serbisyo sosyal. Labi pa nga nagdaku ang gahum kag ginpabaskog ang pagpasilabot sang AFP-PNP sa nagkalainlain nga aspeto sang estado kag katilingban sa idalom sang National Task Force (NTF)-Elcac.

Labaw sa tanan, ginbun-ag sang layi militar ni Marcos Sr ang hayop nga krisis sang sistemang malakolonyal kag malapyudal nga nagalamon sang buhi sa malapad nga masang anakbalhas. Gamit ang absolutong gahum, ginhatagan dalan ni Marcos ang todo-todo nga pagpandambong nga nagresulta sa lapnagon nga pagkalbo sang mga bukid, paghilo sang mga suba, pagkaguba sang kapalibutan kag pag-agaw sang duta sang mga mangunguma kag minorya.

Sa idalom sang layi militar, ginpatuman ni Marcos Sr ang mga polisiya nga dikta sang International Monetary Fund kag World Bank (IMF-WB) kabaylo sang pautang nga may mataas nga interes. Ginlansang sa manubo nga lebel ang suhol sang mga mamumugon agud ganyaton ang mga dumuluong nga kapitalista. Ginpatuman ni Marcos Sr ang paltik nga reporma sa duta, ang coco levy o buhis sa mga manugniyog, ang pagbutong sa presyo sang kalamay para pagakitaan sa pag-eksport kag ang Masagana 99 nga lunsay mga programa nga naghagmak sa minilyon nga mangunguma sa utang kag krisis sa pangabuhian.

Ginsuguran ang mga “export processing zone” nga labing naghigot sa pungsod sa internasyunal nga assembly line sang mga korporasyong multinasyunal. Labing ginhagmak ang ekonomya sang Pilipinas sa pagkaatrasado, agraryo kag indi industriyal. Ginhimo nga programa sa ekonomya ang pagpaluwas sang barato nga kusog pangabudlay bilang paltik nga solusyon sa lapnagon nga problema sa disempleyo kag naghimo nga paon sa mga Pilipino sa mapintas nga pagpanghimulos kag pagkaulipon sa ibang pungsod. Pila ka beses ang debalwasyon sang piso kontra sa dolyar sang US. Nalubong ang pungsod sa dumuluong nga utang nga gingamit ni Marcos Sr sa mga programa pang-imprastruktura nga lunsay napun-an sang korapsyon.

Sang mapatalsik ang mga Marcos sang 1986, kilala ang Pilipinas nga “sick man” sang Asia bangud sa pagkabalatian sini sa krisis sa ekonomya. Mabaskog ang panawagan sadto sang pumuluyo nga sikwayon ang mga polisiya sang IMF-WB kag ang pagsalig pirme sa dumuluong nga utang; gani sang ginhimo ang konstitusyon sang 1987, ginkilala ang kakinahanglanon nga hatagan-proteksyon ang lokal nga pamuhunan kag pauswagon ang ekonomya.

Pero sa baylo nga tadlungon ang mga tiko nga polisiya ni Marcos Sr nga naghagmak sa ekonomya sa krisis, ginpadayon ang mga ini kag labing ginpalala pa. Ang mga polisiya nga neoliberal sa ekonomya nga gin-umpisahan sang katapusan sang dekada 1970 labing ginratsada sa duso sang IMF-WB. Ang lokal nga produksyon nagpabilin nga nagasalig sa pag-import kag nagatum-ok sa pag-eksport. Wala sang ginhimo para tukuron ang sandigan nga mga industriya kag pauswagon ang agrikultura.

Ginpatuman ang pribatisasyon sang serbisyo sa tubig kag kuryente, deregulasyon sa industriya sang langis, pagkaltas sang badyet sa edukasyon, ikaayong lawas kag iban pang serbisyo sosyal kag iban pa. Ginbaligya kag nasipot ang propyedad sang gubyerno sa idalom sang mga kontrata nga napun-an sang korapsyon. Ginkakas ang mga taripa sa mga produkto nga ginabakal sa luwas nagresulta sa malaparan nga pagkaputo, pagsira sang mga negosyo, kag nagapalala nga kabudlayan sa mga mangunguma. Labi pa nga gintulod ang pagkadto sa iban nga pungsod sang mga mamumugon nga Pilipino, lakip ang mga nars kag iban pang propesyunal.

Makaligad ang tatlo ka dekada, ang mga polisiya nga ginsuguran sa idalom sang layi militar ni Marcos Sr nagresulta sang permanente nga depisito sa balaligyaan, sa pagwasak sang lokal nga ekonomya, pagbagsak sang agrikultura, krisis sa pagkaon kag lubos nga pagsalig sa importasyon kag dumuluong nga remitans. Sa tunga sang krisis sa ekonomya, labi nga nangin maasab ang mga burukrata kapitalista sa pagpangawat sa pondo sang pumuluyo, nga nagabunga naman sang nagasingki nga inaway sang nagkalainlain nga guban sang nagaharing sahi.

Ang tatlo ka hayop nga ginbun-ag sang layi militar ni Marcos Sr—ang korapsyon sang dinastiyang Marcos, ang pasistang terorismo sang AFP-PNP, kag ang mga polisiya nga neoliberal nga dikta sang imperyalismo—padayon nga nagapanghalit sa pumuluyong Pilipino. Sa pagbalik-tan-aw sang pumuluyong Pilipino sa layi militar, dapat matalom nga ituon ang kolektibong kusog sang paghimakas para batuan kag dugmukon ang mga hayop nga ini. Dapat labing palig-unon kag lubos nga isulong ang paghimakas para dalayon nga tapuson ang mga basehang problema sang imperyalismo, pyudalismo kag burukrata kapitalismo kag agumon ang ginahandom nga tunay nga pungsodnon nga kahilwayan kag demokrasya