Makakulugmat nga handurawan sang layi militar sa Southern Tagalog
Wala pa sang 10 tuig ang edad si Filom (indi matuod nga ngalan) sang nasaksihan niya nga ginasapote sang mga tinawo sang Philippine Constabulary (PC) ang iya nga lolo sa ila uma sa Barangay Panaytayan, Mansalay, Oriental Mindoro. Ang kabangdanan—may dala nga malaba nga binangon ang iya lolo.
“Sobra gid kaistrikto sadto nga bisan pagkadto sa banwa, ginadumilian magdala sang binangon, ginabali,” estorya ni Filom, isa ka tumandok nga Mangyan, samtang ginahanduraw ang kalainan sang layi militar sa Southern Tagalog. “E, indi mo pwede ibulag ang binangon sa amon nga mga Mangyan!”
Maluwas pa diri, naagyan man nanday Filom nga punggan sang mga elemento sang PC nga magkadto sa ila nga kaingin sa pagpati nga makigkita ang mga tumandok sa mga myembro sang Bagong Hukbong Bayan (BHB).
Sa baryo nila, may mga gintortyur kag sobra nga ginpaantus nga mga Mangyan-Hanunuo bangud ginaakusar sila nga nagapakig-angut sa BHB. Duha sa nangin biktima amo sanday Aloy kag Nomes, lakip sa amay o ginikanan kag nagapamuno sa ila nga tribo. Ginpaambit nila nga indi lang pagpang-ipit ang naagyan sang mga Mangyan sa kamot sang mga PC, kundi pati pagpangbastos kag pagtampalas sa ila nga kultura kag ginapatihan. Gina-ukay sang mga nagaoperasyon nga militar ang mga bukid kag gintampalas ang mga sagrado nila nga lugar. Ginkalkal sang PC ang lulubngan sang mga tumandok kag ginlapta ang mga tul-an sang ila mga katigulangan bangud sa “pagpangita sang mga gintago nga armas sang BHB.”
Samtang, sa dulunan sang Southern Quezon kag Bicol, gindeploy ang pito ka batalyon sang Philippine Army, duha ka batalyon sang PC kag isa ka Marine Battalion Landing Team sa tuig nga ina. May suporta nga pangkahanginan ang tagsa ka batalyon kag katuwang nila ang Philippine Army Light Armory sa mga operasyon sa pagpangita kag pagwasak. Ginsaysay ni Homer, isa ka mangunguma nga personal nga nakasaksi sa pagkontrol sang mga PC sa pagbakal sang pagkaon sang mga residente. Ginaobligar sila nga magpirma sa logbook sa tagsa ka pagkadto sa uma.
Ang mga lugar nga ginadudahan may yunit sang BHB ginaoperasyon nga may kadakuon nga brigada nga pwersa militar nga ginadunganan sang istraping kag pagpamomba halin sa ere. Sang Abril 1974, isa ka bulan nga nagtener ang 800-900 tropa militar sa Barangay San Antonio, Kalayaan, Laguna kag mga kaiping sini.
Indi bastante ang indemnipikasyon
Nakabaton si Tatay Andy sang ₱75,000 nga indemnipikasyon base sa paborable nga desisyon sang Hawaii Court batuk sa mga Marcos bilang isa sa mga biktima sang layi militar. Apang indi sini tubtob san-o mapanas ang mapait niya nga inagihan. Sa ila nga sityo sa Barangay Quipot, San Juan, Batangas, apat lang ang ginhatagan sang indemnipikasyon samtang naagyan sang bilog nga baryo ang bunal kag kapintas sang layi militar.
Gin-akusar si Tatay Andy sang dekada 1980 nga may angut sa BHB. Gindukot siya sa iya balay kag gintortyur sang mga berdugo sa kampo sa Barangay Castillo, San Juan. Ginpahigda siya kag ginbutangan sang tualya sa guya. Ginbuhusan sang tubig nga may habon nga nagsulod sa iya nga ilong kag baba.
Naagyan man ang mga taga Barangay Quipot sang pila ka beses nga pagpatawag sa kampo sang militar. May upod nga tortyur ang mga ginahimo nga imbestigasyon kon sa diin ginapalakat sila nga nagaluhod sa batuhon palibot sa gwa sang kampo samtang ang iban ginalubong sang tubtob sa liog. Nagpadihot man sang nagkalainlain nga kahayupan ang PC para bungkagon ang paghiliusa sang mga residente kag mga pamilya paagi sa pagpalinya sang mag-amay kag ginpasumbag sa kada isa. Ginabitay ang mga amay kag ginapasumbag sa anak nga daw punching bag. Kon indi magsunod ang anak, siya ang sumbagon sang PC.
Sobra kasakit para sa mga taga-Quipot nga pagkatapos ang layi militar na-“promote” pa ang mga nagapamuno sang mga kalakasan kag pagpaantus sa ila.
Suno kay Filom, “Makaulugot kag makailinit nga isa na naman ka Marcos ang nakapungko nga pangulo sang pungsod labi nga wala sang paghinulsol kag pagkilala ang pamilya nga ini sang diktador sa mga krimen sang ila pamilya labi na sa panahon sang layi militar.” Nagapadayon ang paghimakas sang bilog nga pungsod para sukton kag pasabton ang pamilya Marcos kag mga alipures nila sa ila nga mga krimen sa banwa. Daku nga hangkat ini sa idalom sang isa ka Marcos sa Malacañang kag sa tunga sang pagpadihot sang mga ini nga sistematiko nga rebisahon kag tikuon ang kasaysayan kag sakdagon ang kakugmat nga halintang sang kasaysayan bilang amo ang pinakabulawanon nga natabo sa pungsod sang Pilipinas.
Pahanumdom ni Tatay Andy, “Dapat padayon nga ipaambit ang inagihan kon paano nag-antus ang pumuluyo sa panahon sang martial law, labi sa mga bag-o nga henerasyon sang pamatan-on. Magserbi nga pahanumdom kag hangkat ang amon mga inagihan para indi na pahanugutan nga masulit ang kakugmat sang martial law.”