Nagahana nga tapuson sang rehimen US-Marcos ang pampasahero nga salakyan (public utility vehicle ukon PUV) sa pagpilit sini nga ipatuman ang pwersahan nga pagkakas sa daan nga mga tradisyunal nga dyip kag iban pa nga salakyan pangmasa sa tabon sang modernisasyon sa katapusan sang tuig. Pagatugahon sini ang pagmasaker sa palangabuhian sang linibo ka mga drayber kag opereytor kag pagpaantus sa ordinaryo nga komyuter nga lubos nga nagasalig sa dyip bilang nagapanguna nga moda sang transportasyon.

Una nga tikang lamang ang sapilitan nga konsolidasyon sang mga prangkisa kag pagtukod sang mga “korporasyon” ukon kooperatiba sa padayon nga pagkakas sa mga dyip sa kadalanan, pagbulos sini sang mga daan kag bag-o nga mga salakyan kag paglatag sang engrande, masyado ka mahal kag pagapondohan sang utang nga mga imprastraktura sa transportasyon. (Lantawon sa kaangot nga artikulong “Pag-ihaw sa hari sang kadalanan, sakripisyo nga halad sa altar sang imperyalistang Japan” sa panid 6.)

Sadtong Disyembre 12, matig-a nawong nga gindeklarar ni Marcos nga “70% na sang mga opereytor ang nagpasakop kag nagkonsolida” sa idalom sang peke nga programang modernisasyon. Insulto niya nga ginbansagan nga “minorya” ang linibo nga drayber kag opereytor nga nagbato sa peke nga programa halin pa sadtong 2017. Sa aktwal, duha ka beses nga napilitan ang estado nga palawigon ang “dedlayn” tuga mismo sang pagpamatok sang mayorya sang yara sa sektor.

Dugang pa, puro pagpangtorse ini sa kamatuoran. Tuhoy sa mga drayber, ang ginangasal nga datus ni Marcos ang nagatumod sa kabilogan nga isip sang nagkonsolida para sa tanan nga klase sang PUV sa bilog nga pungsod, kabahin ang mga bus. Ang matuod, 26% pa lang sang mga yunit sang dyip ang nagkonsolida sa National Capital Region (NCR), samtang 36% pa lang ang sa UV Express. Ginapakita sini ang lapnagon nga pagpamatok sang mga drayber kag opereytor sa pilit nga konsolidasyon.

Sa paagsulod sang bag-ong tuig, yara sa 30, 862 sang mga yunit sang dyip kag 4,852 ka yunit sang UV Express ang wala nakabyahe sa NCR tungod wala ini nagkonsolida. Mawad-an sang palangabuhian ang halos 64,000 nga mga drayber kag 25,000 ka mga opereytor sa NCR. Gutom ang gintuga sini sa halos 20,000 ka pamilya sa bilog nga NCR. Sa bilog nga pungsod, yara sa 64,639 ka yunit sang PUV ang wala nagkonsolida kag mawad-an sang trabaho ang may 140,000 ka drayber kag 60,000 ka opereytor. Maapektuhan sini ang 28.5 milyon ka pasahero.

Sa tuyo nga tiplangon ang mga drayber, nagpagwa sang Memorandum Circular 2023-051 ang Land Transportation Franchising and Regulatory Board (LTFRB) sadtong Disyembre 15, nga nagahambal nga pagatugutan nga magbyahe ang mga yunit nga naghatag na sang konsolidasyon bisan indi pa aprobado sang ahensya. Ginkabig ini sang mga drayber nga “pasuhot” nga tikang sang ahensya para padayon nga pwersahon nga magkonsolida sang mga prangkisa.

“Budol” sang konsolidasyon

Yara sa ₱1.8 milyon-₱2.6 milyon ang presyo sang “moderno” nga salakyan, ukon yadtong pasar sa Euro-4 nga basehan sang emisyon (ginabuga nga aso), nga gin-asembol sa sulod sang pungsod gamit ang imported nga makina kag pyesa. Lab-ot ₱4 milyon naman ang bilog-imported nga salakyan. Lapaw ini sa ikasarang sang mga drayber kag opereytor. Sa amo pa man, pila sa ila ang nagapasimpalad, nagkonsolida sang prangkisa, kag nagbakal, paagi sa pagpangutang, sang mga yunit nga nakahaum sa istandard sang programa.

Sa isa ka sinulat nga ginpagwa sang Ibon Foundation, ginbuyagyag ang padulongan sang isa ka kooperatiba nga nagsulod sa konsolidasyon kag “modernisasyon.” Nangutang ang mga drayber kag opereytor sini sang nagalagting nga ₱70 milyon sa bangko para makakuha sang 15 ka moderno nga dyip sadtong 2020, nga gindugangan nila sang 11 ka yunit pagkasunod tuig.

Kinahanglan nila nga makatipon sang ₱33,000 kada bulan para mabayaran ang utang kada salakyan. Dugang ang sweldo kag maintenance sa pagpadalagan sa kooperatiba. Sa suma nila, kinahanglan maka-remit sang ₱6,000-₱7,000 ang kada yunit adlaw-adlaw para indi maperdi ang ila operasyon. Sa inagihan, tuntob ₱3,000 lang ang masarangan nga i-remit kada yunit.

Doble pasakit sa ila ang mataas nga presyo sang gatong tungod doble ang ginakonsumo sang moderno nga dyip. Tuga sini, indi maka-igo para sa mga drayber kag ila nga pamilya ang bulanan nga kita. Ang iban sa ila, nagbalik na lang sa pagbyahe sang tradisyunal nga dyip nga mas manubo ang konsumo nga gatong kag pagbayad sang bawndari sa opereytor.

Sandig sa mga drayber kag opereytor, sa kadugayon sang ila pagbyahe, diri lang sila sa “modernisasyon” nalugi. Base pa sa isa, sang una makita siya sang ₱3,900 sa sistema nga bawndari sa tatlo ka yunit sang tradisyunal nga dyip, sa “moderno” tubtob ₱625 lang ang iya inadlaw nga kita.

Krisis sa transportasyon

Wala sang duda, masyado ka dako nga perwisyo sa mga komyuter ang gulpi kag pwersahan nga pagkakas sang mga tradisyunal nga dyip sa dalan pagsulod sang tuig, ukon bisan pagkatapos sang gintalana sang LTFRB samtang yara sa proseso sang konsolidasyon ang mayorya sang mga prangkisa. Sa Metro Manila lang, ginatantya nga yara sa 75.8 milyon ka pasahero ang ginasakay sang mga ini kada kilometro, sandig sa isa ka pagtuon sadtong 2015. Ini ang pinakalapnagon nga moda sang transportasyon, pinakamarasangan, kag base sa eksperto, pinakahaum sa klima kag nagaluntad nga mga dalan sa Pilipinas, ilabi na sa mga prubinsya.

Ginatantya nga lapaw sa doble ang isaka sang plete, oras nga kakson ang mga hari sang kadalanan. Sa pagtuon sang isa ka institusyon sa University of the Philippines sadtong 2021, mahimo maglab-ot sang tubtob P34 ang minimum nga plete sa moderno nga dyip, halin sa subong nga ₱13 para sa una nga apat ka kilometro sa tradisyunal. Subong pa lang, mas mahal na sang ₱2 ang plete sa moderno nga dyip.

Sandig sa pagtuon, mapilitan nga magpasaka sang sukot sa plete ang mga kooperatiba para mabayaran ang pwerte ka mahal nga mga modernong dyip kag sakdagon ang pulupanahon nga pagpakay-o tungod sa manubo nga kalidad sang mga ini.

Patay-buhi nga pakig-away

Liwat nga naglunsar sang untat-byahe kag malaparan nga protesta ang mga drayber kag opereytor sa bilog nga pungsod sining Disyembre. Ginduso nila ang duha ka adlaw nga untat-byahe sadtong Disyembre 14-15 kag nagpadulong sa Mendiola para magprotesta. Singgit nila: Marcos traydor sa drayber, wala tagipusuon sa komyuter, tuta sang korporasyon kag dumuluong!

Gin-anunsyo man sang grupo nga Pagkakaisa ng mga Samahan ng tsuper at Operator Nationwide (Piston) kag Samahang Manibela Mananakay at Nagkakaisang Terminal ng Transportasyon (Manibela) ang pagpadayon sang ila mga protesta, aksyon masa kag untat-byahe tubtob matapos ang tuig, bag-o sila lubos nga pagadumulian nga magbyahe sa kadalanan.

Sandig sa Piston kag Manibela, padayon nga pagabatu-an sang mga drayber, opereytor kag pumuluyo ang sapilitan nga konsolidasyon kag palpak, paantus, kag peke nga PUV Modernization Program. Determinado sila nga “isandig sa pader” ang rehimen Marcos kag pasabton ini sa pagmasaker sa palangabuhian sang imol nga Pilipino.