Gilaumang tuldukan sa rehimeng US-Marcos ang pangpasaherong sakyanan (public utility vehicle o PUV) sa pagduso niining ipatuman ang pugos nga pagtangtang sa kadalanan sa mga tradisyunal nga dyip ug uban pang sakyanang pangmasa sa takuban sa modernisasyon sa katapusan sa tuig. Mosangpot kini sa pagmasaker sa panginabuhian sa liboan ka drayber ug opereytor ug pagpaantus sa ordinaryong komyuter nga hingpit nga nagsalig sa dyip isip nag-unang moda sa transportasyon.

Unang lakang lamang ang pugos nga konsolidasyon sa mga prangkisa ug pagtukod og mga “korporasyon” o kooperatiba sa padayong pagtangtang sa mga dyip sa mga kalsada, paghulip dinhi sa mga karaan ug bag-ong mga sakyanan ug pagtukod og engrande, mahal kaayo ug pagapondohan sa utang nga mga imprastruktura sa transportasyon. (Basaha ang lambigit nga artikulong “Pagpatay sa hari sa kalsada, sakripisyong halad sa altar sa imper-yalistang Japan” sa panid 6.)

Niadtong Disyembre 12, walay ulaw nga gideklara ni Marcos nga “70% na sa mga opereytor ang nagpamyembro ug nagkonsolida” ilalum sa mini nga programang modernisasyon. Insulto niyang gitawag og “minorya” ang liboan ka drayber ug opereytor nga misukol sa mini na programa gikan pa niadtong 2017. Sa aktwal, duha ka beses nga napugos ang estado nga ipalugway ang “dedlayn” tungod mismo sa pagbabag sa mayorya sa sektor.

Dugang pa, pulos pagtuis kini sa kamatuuran. Matud sa mga drayber, ang ginasangyaw nga datos ni Marcos nagahisgot sa kinatibuk-ang ihap sa nagkonsolida alang sa tanang klase sa PUV sa tibuok nasud, lakip ang mga bus. Ang tinuod, 26% pa lamang sa mga yunit sa dyip ang nagkonsolida sa National Capital Region (NCR), samtang 36% pa lamang ang sa UV Express. Ginapakita niini ang kaylap nga pagsupak sa mga drayber sa pugos nga konsolidasyon.

Sa pagsulod sa bag-ong tuig, anaa sa 30,862 sa mga yunit sa dyip ug 4,852 yunit sa UV Express ang dili makapamasada sa NCR tungod wala kini nagkonsolida. Mawad-an og panginabuhian ang halos 64,000 ka mga drayber ug 25,000 ka mga opereytor sa NCR. Gutom ang ibunga niini sa halos 20,000 ka pamilya sa tibuok NCR. Sa tibuok nasud, anaa sa 64,639 ka yunit sa PUV ang wala nagkonsolida ug mawad-an og trabaho ang 140,000 ka drayber ug 60,000 ka opereytor. Maapektuhan niini ang 28.5 milyong pasahero.

Sa pagsulay nga ilaron ang mga drayber, nagpagula og Memorandum Circular 2023-051 ang Land Transportation Franchising and Regulatory Board (LTFRB) niadtong Disyembre 15, nga nagsulting pagatugutang makabyahe ang mga yunit nga naghaon na og konsolidasyon bisan dili pa aprubado sa ahensya. Giila kini sa mga drayber nga “maliputon” nga lakang sa ahensya aron padayon nga pugsong magkonsolida sa mga prangkisa.

Pagpanglingla sa konsolidasyon

Mokabat sa ₱1.8 milyon-₱2.6 milyon ang presyo sa sakyanang “moderno” na giasembol sulod sa nasud gamit ang imported nga makina ug pyesa o kadtong pasado sa Euro-4 nga istandard sa emisyon (ginabugang aso). Mokabat sa ₱4 milyon usab ang tibuok-imported nga sakyanan. Lapas kini sa kapasidad sa mga drayber ug opereytor. Ingonman, pipila kanila ang nanimpalad, nagkonsolida sa prangkisa, ug mipalit, pinaagi sa pagpangutang, sa mga yunit nga nahiuyon sa istandard sa programa.

Sa usa ka artikulo nga gimantala sa Ibon Foundation, gibutyag ang salangputan sa usa ka kooperatiba nga mosagubang sa konsolidasyon ug “modernisasyon.” Nangutang ang mga drayber ug opereytor niini sa nagtagingting nga ₱70 milyon sa bangko aron makakuha og 15 ka modernong dyip niadtong 2020, nga gidugangan nila og 11 ka yunit sa mosunod nga tuig.

Manginahanglan silang magtigum og ₱33,000 kada bulan aron mabayaran ang utang kada sakyanan. Dugang pa dinhi ang pangsuhol ug maintenance sa pagpadagan sa kooperatiba. Sa ilang suma, gikinahanglang maka-remit og ₱6,000-₱7,000 ang matag yunit matag adlaw aron dili malugi ang ilang operasyon. Sa kasinatian, hangtud ₱3,000 lamang ang kayang i-remit kada yunit.

Doble paantus kanila ang mahal nga presyo sa lana tungod kay doble ang ginakonsumo sa modernong dyip. Tungod niini, dili igo alang sa mga drayber ug sa ilang pamilya ang binulang kita. Ang uban kanila, mibalik na lamang sa pagmaneho sa tradisyunal nga dyip nga mas ubos ang konsumo sa lana ug pagbayad og bawndari sa opereytor.

Matud sa mga drayber ug opereytor, sa kadugay na nilang namasada, sa “modernisasyon” lamang sila nalugi. Matud pa sa usa, kanhi mikita siya og ₱3,900 sa sistemang bawndari sa tulo ka yunit sa tradisyunal nga dyip, sa “moderno” hangtud ₱625 lamang ang iyang inadlawang kita.

Krisis sa transportasyon

Walay duda, labing dakung perwisyo sa mga komyuter ang kalit ug pugos nga pagtangtang sa mga tradisyunal nga dyip sa kalsada sa umalabot nga tuig, o bisan pagkahuman sa palugit sa LFTRB samtang anaa sa proseso sa konsolidasyon ang mayorya sa mga prangkisa. Sa Metro Manila lamang, gibanabanang anaa sa 75.8 milyong pasahero ang nagasakay dinhi kada kilometro, matud sa usa ka pagtuon niadtong 2015. Kini ang pinakakaylap nga moda ng transportasyon, pinakabarato, ug matud sa mga eksperto, pinakahaum sa klima ug nagatunhay nga mga kalsada sa Pilipinas, ilabina sa mga prubinsya.

Gibanabanang kapin doble ang itaas sa plete, oras nga tangtangon ang mga hari sa kadalanan. Sa pagtuon sa usa ka institusyon sa University of the Philippines niadtong 2021, mahimong moabot og ₱34 ang minimum nga plete sa modernong dyip, gikan sa kasamtangang ₱13 alang sa unang upat ka kilometro sa tradisyunal. Karon pa lang, mas mahal na og ₱2 ang plete sa modernong dyip.

Matud sa pagtuon, mapugos nga magtaas og singil sa plete ang mga kooperatiba aron mabayran ang mahal kaayong mga modernong dyip lakip ang pana-panahong pagpaayo tungod sa ubos nga kalidad niini.

Kinabuhi-ug-kamatayon nga pakigbisog

Subling naglunsad og hunong-pasada ug malukpanong protesta ang mga drayber ug opereytor sa tibuok nasud niining Disyembre. Gikasa nila ang duha-ka-adlaw nga hunong-pasada niadtong Disyembre 14-15 ug midagsang sa Mendiola aron magprotesta. Singgit nila: Marcos traydor sa drayber, walay kalooy sa komyuter, itoy sa korporasyon ug langyaw!

Gianunsyo usab sa grupong Pagkakaisa ng mga Samahan ng Tsuper ug Operator Nationwide (Piston) ug Samahang Manibela Mananakay ug Nagkaisang Terminal ng Transportasyon (Manibela) ang pagpadayon sa ilang mga protesta, aksyong masa ug hunong-pasada hangtud mahuman ang tuig, ayha sila hingpit nga bawalang mamasada sa kalsada.

Matud sa Piston ug Manibela, padayon nga pagabatukan sa mga drayber, opereytor ug katawhan ang pugos nga konsolidasyon ug palpak, paantus, ug mini nga PUV Modernization Program. Determinado silang “liyukan” ang rehimeng Marcos ug panubagon kini sa pagmasaker sa panginabuhian sa kabus nga katawhang Pilipino.