Agngangabit a gibusan ti rehimen US-Marcos ti pampasahero a lugan (public utility vehicle wenno PUV) iti panangipilit na nga ipatungpal ti pwersahan a panangikkat iti dalan kadagititradisyunal a dyip ken daduma pay a lugan pangmasa iti linged ti modernisasyon iti panagleppas ti tawen. Ipatanor na ti panagmasaker iti pagbiagan ti rinib-ribu a tsuper ken opereytor ken panangparigat iti ordinaryo a komyuter a naan-anay a mangnamnama iti dyip kas kangrunaan a moda ti transportasyon.

Umuna nga addang laeng ti ingkapilitan a konsolidasyon kadagiti prangkisa ken panagbukel kadagiti “korporasyon” wenno kooperatiba iti agtultuloy a panangikkat kadagiti dyip kadagiti kalsada, panangsukat kadagiti daan ken baro a lugan ken panangidatag ti engrande, nakanginngina ken pondoan ti utang nga imprastruktura iti transportasyon. (Kitaen ti kasilpo nga artikulo a “Panangparti iti ari ti kalsada, sakripisyo a daton iti altar ti imperyalista a Japan” iti panid 6.)

Idi Disyembre 12, tangken-rupa nga indeklara ni Marcos nga “addan 70% kadagiti opereytor ti pimma-uneg ken nagkonsolida” iti uneg ti ubbaw a programa a modernisasyon. Mangin-intrimis na a dinakamat a “minorya” ti rinib-ribu a tsuper ken opereytor a limmaban iti ubbaw a programa manipud pay idi 2017. Iti aktwal, dua daras a napilitan ti estado a paatiddugen ti “dedlayn” gapu met laeng ti panagkedked ti mayorya nga adda iti sektor.

Nayon pay, pasig a panangkillo daytoy iti kinapudno. Kuna dagiti tsuper, ti itangtang-ab a datos ni Marcos ket mangitudtudo iti kabuklan a bilang ti nagkonsolida para iti amin a tipo ti PUV iti intero a pagilian, karaman dagiti bus. Ti agpayso, 26% pay laeng kadagiti yunit ti dyip ti nagkonsolida idiay National Capital Region (NCR), kabayatan a 36% pay laeng kadagiti UV Express. Ipakpakita daytoy ti nasaknap a panagkedked dagiti drayber ken tsuper iti inkapilitan a konsolidasyon.

Iti panagserrek ti baro a tawen, addaan 30,862 kadagiti yunit ti dyip ken 4,852 yunit ti UV Express ti saan a makapasada idiay NCR gapu ta saan da nagkonsolida. Mapukawan ti pagbiagan dagiti agarup 64,000 a tsuper ken 25,000 nga opereytor idiay NCR. Bisin ti ited daytoy iti agarup 20,000 pamilya iti intero nga NCR. Iti intero a pagilian, addaan 64,639 yunit ti PUV ti saan a nagkonsolida ken maawanan ti trabaho ti 140,000 tsuper ken 60,000 opereytor. Maapektaran na ti 28.5 milyon pasahero.

Iti pananggandat a lokuen dagiti tsuper, nagiruar ti Memorandum Circular 2023-051 ti Land Transportation Franchising and Regulatory Board (LTFRB) idi Disyembre 15, a mangibagbaga a palubusan a makabyahe dagiti yunit a nangidatagen ti konsolidasyon uray saan pay nga aprubado ti ahensya. Tinudingan daytoy dagiti tsuper a “pasirok” nga addang ti ahensya tapno agtultuloy a pwersaen nga agkonsolida kadagiti prangkisa.

“Budol” ti konsolidasyon

Addaan ₱1.8 milyon-₱2.6 milyon ti presyo ti lugan a “moderno,” wenno diay pasado iti Euro-4 a pagrukudan ti emisyon (iruruar nga asok), nga inasembol iti uneg ti pagilian usar ti imported a makina ken pyesa. Dumanon ₱4 milyon met ti sibubukel nga imported a lugan. Labes daytoy iti kabaelan dagiti tsuper ken opereytor. Nupaykasta, sumagmamano kadakuada ti nakigasanggasat, nagkonsolida ti prangkisa, ken gimmatang, babaen iti panagutang, kadagiti yunit a nakaannatop iti istandard ti programa.

Iti maysa nga artikulo nga inruar ti Ibon Foundation, imbutaktak ti napagteng ti maysa a kooperatiba a simmurot iti konsolidasyon ken “modernisasyon.” Immutang iti banko dagiti drayber ken opereytor daytoy ti aglaplapusanan a ₱70 milyon tapno makaala ti 15 moderno a dyip idi 2020, a ninayunan da ti 11 yunit iti simmaruno a tawen.

Nagkasapulan da nga agurnong ti ₱33,000 kada bulan tapno mabayadan ti utang kada lugan. Nayon ti sweldo ken maintenance iti panangpataray ti kooperatiba. Iti kwenta da, kasapulan a makapag-remit ti ₱6,000-₱7,000 ti tunggal yunit inaldaw-aldaw tapno saan a malugi ti operasyon da. Iti kapadasan, aginggana ₱3,000 laeng ti kaya nga i-remit kada yunit.

Doble parigat kadakuada ti nangato a presyo ti krudo gapu ta doble ti ikonkonsumo ti moderno a dyip. Gapuanan na, saan a makaanay para kadagiti drayber ken pamilya da ti binulan a birok. Ti dadduma kadakuada, nagsubli laengen iti panagmaneho ti tradisyonal a dyip a nababbaba ti konsumo iti krudo ken panagbayad ti bawndari iti opereytor.

Kuna dagiti drayber ken opereytor, iti kabayag dan nga agpaspasada, kadaytoy da laeng “modernisasyon” a nalugi. Kuna pay ti maysa, sigud isuna a makabirbirok ti ₱3,900 iti sistema a bawndari iti tallo a yunit ti tradisyonal a dyip, iti “moderno” aginggana ₱625 laeng ti aldawan a birok na.

Krisis iti transportasyon

Awan duadua, nagdakkel a perwisyo kadagiti komyuter ti killaat ken pwersado a panangikkat kadagiti tradisyonal a dyip iti dalan apagserrek ti tawen, wenno uray malpas ti inkeddeng ti LTFRB kabayatan nga adda iti proseso ti konsolidasyon ti mayorya dagiti prangkisa. Idiay Metro Manila laeng, mataytaya nga addaan 75.8 milyon pasahero ti iluglugan dagitoy kada kilometro, segun iti maysa a panagadal idi 2015. Daytoy ti pinakanasaknap a moda ti transportasyon, kalakaan, ken segun kadagiti eksperto, pinakaannatop iti klima ken agraraira a daldalan iti Pilipinas, aglalo kadagiti probinsya.

Mataytaya a surok doble ti ingato ti plete, iti kanito a maikkat dagiti ari ti kalsada. Iti panagadal ti maysa nga institusyon idiay University of the Philippines idi 2021, mabalin a dumanon aginggana ₱34 ti minimum a plete iti moderno a dyip, manipud iti agdama a ₱13 para iti umuna nga uppat kilometro iti tradisyonal. Itatta pay laeng, nangingnginan iti ₱2 ti pamasahe iti moderno a dyip.

Segun iti panagadal, mapilitan a mangingato ti singir iti plete dagiti kooperatiba tapno mabayadan dagiti nakangingngina a moderno a dyip ken saklawen ti pana-panawen a panagpatarimaan gapu iti nababa a kalidad dagitoy.

Biag-wenno-pannakatay a laban

Nagirussuat manen ti sardeng-pasada ken sapasap a protesta dagiti tsuper ken opereytor iti intero a pagilian daytoy Disyembre. Inkasá da ti dua-aldaw a sardeng-pasada idi Disyembre 14-15 ken nagturong idiay Mendiola tapno agprotesta. Pukkaw da: Marcos traydor iti tsuper, awanan puso iti komyuter, aso ti korporasyon ken ganggannaet.

Inwaragawag met ti grupo a Pagkakaisa ng mga Samahan ng Tsuper at Operator Nationwide (Piston) ken Samahang Manibela Mananakay at Nagkaisang Terminal ng Transportasyon (Manibela) ti panagtultuloy dagiti protesta da, aksyon masa ken sardeng-pasada aginggana aglippas ti tawen, sakbay ida a naan-anay a paritan nga agpasada iti kalsada.

Kuna iti Piston ken Manibela, agtultuloy a labanan dagiti tsuper, opereytor ken umili ti inkapilitan a konsolidasyon ken palpak, parigat, ken ubbaw a PUV Modernization Program. Determinado da nga “isanggir iti pader” ti rehimen Marcos ken pasungbaten daytoy iti panangmasaker iti pagbiagan ti marigrigat a Pilipino.